Soạn bài Tác phẩm văn học và tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học - Cánh diều

Với soạn bài Tác phẩm văn học và tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học Chuyên đề Văn 12 Cánh diều hay nhất, ngắn gọn giúp học sinh dễ dàng làm bài tập Chuyên đề học tập Ngữ văn 12.

Soạn bài Tác phẩm văn học và tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học - Cánh diều

1. Tác phẩm văn học

Tác phẩm văn học là "công trình nghệ thuật ngôn từ, kết quả hoạt động sáng tác (lao động nghệ thuật) của cá nhân nhà văn, hoặc kết quả nỗ lực sáng tác của tập thể; đơn vị độc lập cơ bản của văn học.

Tác phẩm có thể tồn tại dưới hình thức ngôn bản truyền miệng hoặc hình thức văn bản nghệ thuật (được ghi giữ bằng văn tự), có thể được tạo thành bằng văn vần hoặc bằng văn xuôi; và bao giờ cũng thuộc một loại văn học nhất định (tự sự, trữ tình, kịch), một thể tài văn học nhất định. Độ dài ngôn bản hoặc văn bản tác phẩm có thể từ một câu (tục ngữ, ca dao, cách ngôn, đề từ,...) đến hàng ngàn, hàng vạn câu (sử thi, tiểu thuyết nhiều tập,...)".

Cũng như các loại hình nghệ thuật khác, tác phẩm văn học phản ánh cuộc sống bằng hình tượng nghệ thuật. Cùng là khám phá, nhận thức cuộc sống, nếu như khoa học sử dụng những khái niệm, định nghĩa, công thức, định lí,... thì văn học và các ngành nghệ thuật dùng hình tượng nghệ thuật. Đây chính là điểm thống nhất chung giữa văn học và các ngành nghệ thuật, giúp cho việc chuyển thể tác phẩm từ văn học thuận lợi. Chính vì thế, trước hết cần nắm được khái niệm hình tượng nghệ thuật. Đọc nội dung sau và thực hiện các yêu cầu bên dưới:

Câu hỏi 1 (trang 30 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Mục 1. Tác phẩm văn học nêu lên những nội dung lớn nào? Vì sao trước hết cần hiểu khái niệm hình tượng nghệ thuật?

Trả lời:

Tác phẩm văn học nêu lên những nội dung: 

Khái niệm: Tác phẩm văn học là công trình nghệ thuật ngôn từ, kết quả hoạt động sáng tác (lao động nghệ thuật) của cá nhân nhà văn, hoặc kết quả nỗ lực sáng tác của tập thể; đơn vị độc lập cơ bản của văn học

Phân loại: Tác phẩm có thể tồn tại dưới hình thức ngôn bản truyền miệng hoặc hình thức văn bản nghệ thuật (được ghi giữ bằng văn tự), có thể được tạo thành bằng văn vần hoặc bằng văn xuôi; và bao giờ cũng thuộc một loại văn học nhất định (tự sự, trữ tình, kịch), một thể tài văn học nhất định. 

Độ dài ngôn bản hoặc văn bản tác phẩm có thể từ một câu (tục ngữ, ca dao, cách ngôn, đề từ…) đến hàng ngàn, hàng vạn câu (sử thi, tiểu thuyết nhiều tập…)

Cần hiểu khái niệm hình tượng nghệ thuật vì cũng như các loại hình nghệ thuật khác, tác phẩm văn học phản ánh cuộc sống bằng hình tượng nghệ thuật. Cùng là khám phá, nhận thức cuộc sống, nếu như khoa học sử dụng những khái niệm, định nghĩa, công thức, định lí… thì văn học và các ngành nghệ thuật dùng hình tượng nghệ thuật. Đây chính là điểm thống nhất chung giữa văn học và các ngành nghệ thuật, giúp cho việc chuyển thể tác phẩm từ văn học thuận lợi.

Câu hỏi 2 (trang 30 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): “Nghệ sĩ sáng tạo ra tác phẩm là để nhận thức và cắt nghĩa đời sống, thể hiện tư tưởng và tình cảm của mình,...”

Em hiểu mục đích ấy như thế nào? Hãy làm sáng tỏ:

- Văn học nhận thức và cắt nghĩa đời sống như thế nào? Cách nhận thức và cắt nghĩa đời sống của văn học có gì khác với các ngành khoa học?

- Phân tích một số tác phẩm văn học có trong sách Ngữ văn lớp 12 để làm rõ mục đích “thể hiện tư tưởng và tình cảm” của tác giả.

Trả lời:

Câu nói “Nghệ sĩ sáng tạo ra tác phẩm để nhận thức và cắt nghĩa đời sống, thể hiện tư tưởng và tình cảm của mình...”, em hiểu mục đích của câu nói này là nói lên mục đích của việc sáng tạo nghệ thuật. Nghệ sĩ sáng tạo ra tác phẩm nghệ thuật không chỉ để thể hiện tài năng của bản thân mà còn để phản ánh và diễn giải cuộc sống xung quanh họ. Tác phẩm nghệ thuật là cách mà nghệ sĩ thể hiện những suy nghĩ, cảm xúc và quan điểm của mình về thế giới. Điều này có thể bao gồm việc nhìn nhận về những vấn đề xã hội, những trải nghiệm cá nhân hoặc những khám phá về con người và cuộc sống. Vì vậy, mỗi tác phẩm nghệ thuật không chỉ là một sản phẩm của sự sáng tạo, mà còn là một phần của chính nghệ sĩ – một cách họ nhìn nhận và cảm nhận thế giới. Văn học nhận thức và cắt nghĩa đời sống theo cách riêng của nó. Đối tượng của văn học là con người – con người trong học tập, lao động, chiến đấu, con người trong tình yêu và những mối quan hệ xã hội khác, con người trong không gian thời gian với thiên nhiên, vũ trụ. Văn học không chỉ phản ánh đời sống con người mà còn phải nhận thức con người và đời sống con người, nói lên những ước mơ, khát vọng, những tâm tư, tình cảm của con người trong chiều sâu tâm hồn với sự đa dạng, phong phú. Một số tác phẩm văn học trong sách Ngữ văn 12 thể hiện rõ mục đích “tư tưởng và tình cảm” của tác giả: Tác phẩm “Tây Tiến”: Bài thơ là một bức tranh sinh động về cuộc chiến đấu anh dũng của quân và dân ta trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp. Tác giả đã khéo léo sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật để tái hiện lại những khắc khoải, gian khổ của cuộc chiến, qua đó thể hiện tình yêu quê hương, nỗi nhớ nhà, lòng yêu tổ quốc và niềm tin vào chiến thắng. Tác phẩm “Đất nước”: Bài thơ là sự cảm nhận sâu sắc về đất nước Việt Nam qua những vẻ đẹp được phát hiện ở chiều sâu trên nhiều bình diện: lịch sử, địa lí, văn hóa. Tác giả đã dùng ngôn ngữ nghệ thuật để thể hiện tình yêu quê hương, lòng tự hào dân tộc và niềm tin vào tương lai tươi sáng của đất nước.

Câu hỏi 3 (trang 30 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Dẫn ra một số tác phẩm văn học cụ thể theo các yêu cầu sau:

- Tác phẩm tồn tại dưới hình thức truyền miệng.

- Tác phẩm tồn tại dưới hình thức văn bản nghệ thuật được ghi giữ qua văn tự.

- Tác phẩm tự sự.

- Tác phẩm trữ tình.

- Tác phẩm kịch (kịch bản văn học).

Trả lời:

Một số tác phẩm văn học cụ thể:

- Tác phẩm tồn tại dưới hình thức truyền miệng: Các tác phẩm văn học dân gian như truyện cổ tích, ca dao, tục ngữ, hát ru…

- Tác phẩm tồn tại dưới hình thức văn bản nghệ thuật được ghi giữ qua văn tự: Truyện Kiều của Nguyễn Du, Lão Hạc của Nam Cao…

 - Tác phẩm tự sự: Những ngày thơ ấu, Tôi đi học… 

 - Tác phẩm trữ tình: Núi đôi, Lá diêu bông, Người lái đò sông Đà

- Tác phẩm kịch (kịch bản văn học): Bệnh sĩ, Trưởng giả học làm sang, Hồn Trương Ba da hàng thịt..

Câu hỏi 4 (trang 30 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Em hiểu thế nào là "hình tượng nghệ thuật"? Hãy chỉ ra một số biểu hiện cụ thể của hình tượng nghệ thuật.

Trả lời:

Hình tượng nghệ thuật là sản phẩm của phương thức chiếm lĩnh, thể hiện và tái tạo hiện thực theo quy luật của hình tượng, hư cấu nghệ thuật. Nó không chỉ là bức tranh đời sống, những hình ảnh mà còn mang những ý nghĩa khác ngoài nó, những ý nghĩa mới, kết tinh, chứa đựng tư tưởng tình cảm của con người.

 Một số biểu hiện của hình tượng nghệ thuật: 

- Hình tượng là một khách thể mang tính tinh thần: Nghệ sĩ là người mang hồn mình thổi vào hình ảnh để tạo thành hình tượng riêng trong tác phẩm.

- Hình tượng mang tính tạo hình và biểu hiện: Hình tượng nghệ thuật thể hiện tư tưởng và tình cảm của mình, giúp con người thể nghiệm ý vị của cuộc đời và lĩnh hội mọi quan hệ có ý nghĩa muôn màu muôn vẻ của bản thân và thế giới xung quanh.

 - Tính quy ước và sáng tạo của hình tượng: Hình tượng nghệ thuật không phải sao chép y nguyên những hiện tượng có thật, mà là tái hiện có chọn lọc, sáng tạo thông qua trí tưởng tượng và tài năng của nghệ sĩ, sao cho các hình tượng truyền lại được ấn tượng sâu sắc.

- Hình tượng chứa đựng tình cảm xã hội và lí tưởng thẩm mĩ: Hình tượng nghệ thuật thể hiện tập trung các giá trị nhân học và thẩm mĩ của nghệ thuật.

- Tính nghệ thuật của hình tượng: Hình tượng nghệ thuật vừa có giá trị thể hiện những nét cụ thể, cá biệt không lặp lại, lại vừa có khả năng khái quát, làm bộc lộ được bản chất của một loại người hay một quá trình đời sống theo quan niệm của nghệ sĩ.

Câu hỏi 5 (trang 30 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Phân tích những điểm chung và điểm khác biệt giữa hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm văn học và hình tượng thuộc các ngành nghệ thuật khác.

Trả lời:

Điểm chung:

- Tạo hình và biểu hiện: cả hai đều tạo ra hình tượng để nhận thức và cắt nghĩa đời sống, thể hiện tư tưởng và tình cảm của mình.

- Tính tinh thần: hình tượng trong cả hai trường hợp đều là một khách thể mang tính tinh thần

- Tính quy ước và sáng tạo: hình tượng trong cả hai trường hợp đều có tính quy ước và sáng tạo

- Tính nghệ thuật: hình tượng trong cả hai trường hợp đều có tính nghệ thuật

Điểm khác biệt

- Chất liệu và phương tiện: hình tượng nghệ thuật trong văn học được tạo ra bằng ngôn từ, trong khi hình tượng trong các ngành nghệ thuật khác được tạo ra bằng chất liệu và phương tiện khác nhau.

- Phương thức giao tiếp: hình tượng nghệ thuật trong văn học là phương thức giao tiếp đặc biệt giữa nhà văn và độc giả

- Tính cụ thể và khái quát: hình tượng nghệ thuật trong văn học vừa có giá trị thể hiện những nét cụ thể, cá biệt không lặp lại, lại vừa có khả năng khái quát, làm bộc lộ được bản chất của một loại người hay một quá trình đời sống theo quan niệm của nghệ sĩ.

- Tính trực quan: hình tượng nghệ thuật trong văn học không chỉ thưởng thức bức tranh hiện thực mà còn thưởng thức cả nét vẽ, màu sắc, cả nụ cười, sự suy tư ẩn trong bức tranh ấy.

Câu hỏi 6 (trang 31 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  "Hình tượng nghệ thuật vừa có giá trị thể hiện những nét cụ thể, cá biệt không lặp lại, lại vừa có khả năng khái quát, làm bộc lộ bản chất của một loại người hay một quá trình đời sống theo quan niệm của nghệ sĩ."

Hãy phân tích một hình tượng văn học để làm rõ đặc điểm trên của hình tượng nghệ thuật.

Trả lời:

Để minh họa cho đặc điểm của hình tượng nghệ thuật, hình tượng lão Hạc trong tác phẩm “Lão Hạc” của Nam Cao là một minh chứng cho điều đó.

Trước hết hình tượng nghệ thuật vừa có giá trị thể hiện những nét cụ thể, cá biệt, không lặp lại. Lão Hạc là một hình tượng đặc sắc, không lặp lại trong văn học Việt Nam. Ông là một người nông dân già yếu, sống trong cảnh nghèo khó, bị gia đình và xã hội ruồng bỏ. Những nét cụ thể, cá biệt của lão hạc như sự cô đơn, sự tuyệt vọng, sự khốn khổ… được Nam Cao khắc họa một cách sâu sắc, tạo nên một hình tượng đầy bi kịch.

Ngoài ra, hình tượng nghệ thuật vừa có khả năng quan sát, làm bộc lộ bản chất của một loại người hay một quá trình đời sống theo quan niệm của người nghệ sĩ. Mặc dù lão Hạc là một nhân vật cụ thể, nhưng qua hình tượng này, Nam Cao đã khái quát lên bức tranh đời sống khốn khổ của người nông dân thời bấy giờ. Lão Hạc không chỉ đại diện cho chính mình, mà còn đại diện cho hàng triệu người nông dân khác, sống trong cảnh nghèo khổ, bị xã hội ruồng bỏ. Qua hình tượng Lão Hạc, Nam Cao đã bộc lộ bản chất của một quá trình đời sống, một thực trạng xã hội cụ thể.

Như vậy hình tượng Lão Hạc trong tác phẩm “Lão Hạc” của Nam Cao đã thể hiện rõ đặc điểm của hình tượng nghệ thuật: Hình tượng nghệ thuật vừa có giá trị thể hiện những nét cụ thể, cá biệt không lặp lại, vừa có khả năng khái quát, làm bộc lộ bản chất của một loại người hay một quá trình đời sống theo quan niệm của nghệ sĩ. Đây chính là sức mạnh của nghệ thuật và sự sáng tạo của nghệ sĩ.

2. Tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ tác phẩm văn học

Trong lĩnh vực nghệ thuật, có nhiều ngành khác nhau như kiến trúc, điêu khắc, hội hoạ, văn học, âm nhạc, sân khấu, điện ảnh,... Các ngành nghệ thuật này đều phản ánh cuộc sống con người bằng hình tượng nghệ thuật, sử dụng tư duy hình tượng. Mỗi ngành có đặc trưng riêng, nhưng chúng có mối quan hệ gần gũi và cùng sử dụng một số biện pháp nghệ thuật, cùng hướng đến số phận con người và nói với con người,... Không chỉ cùng sử dụng một số biện pháp, thủ pháp nghệ thuật mà nhiều đề tài, chủ đề trong một ngành nghệ thuật trở thành cảm hứng sáng tác cho các ngành khác. Và nhiều tác phẩm của ngành nghệ thuật này được chuyển thể thành tác phẩm của ngành nghệ thuật khác, trong đó, các tác phẩm văn học được chuyển thể rất nhiều.

Việc chuyển thể tác phẩm văn học đã mở ra nhiều hướng tiếp cận văn học, mở ra cách tiếp nhận những giá trị phổ quát mà văn học mang đến. Văn học có mối quan hệ chặt chẽ và mật thiết với một số loại hình nghệ thuật như sân khấu, điện ảnh, hội hoạ, điêu khắc, âm nhạc. Như đã nói, nhiều đề tài, chủ đề trong các tác phẩm văn học đã trở thành nguồn cảm hứng lớn cho các hoạ sĩ, nhạc sĩ, nhà điêu khắc, nhà biên kịch, đạo diễn say mê và sáng tạo nên tác phẩm của mình. Ở lớp 10, chuyên đề Sân khấu hoá tác phẩm văn học chính là một hình thức chuyển thể nhằm "trả tác phẩm văn học về với đời sống thực của nó".

Chuyển thể ở đây được hiểu là công việc hay hoạt động chuyển một tác phẩm văn học sang tác phẩm thuộc ngành nghệ thuật khác (ví dụ: truyện ngắn sang tác phẩm điện ảnh), tức là viết lại, sáng tạo lại từ một bản gốc nào đó.

Hiện tượng chuyển thể không phải là vấn đề mới lạ, nó xuất hiện khá sớm. Rất nhiều tác phẩm hội hoạ, điêu khắc thời Phục hưng lấy ý tưởng và cảm hứng từ thần thoại Hy Lạp - La Mã. Từ thế kỉ XVI, Sếch-xpia (Shakespeare) đã đưa nhiều tác phẩm văn học sang sân khấu và đưa chúng đến với đối tượng khán giả mới. Ở Việt Nam cũng vậy, các câu chuyện dân gian đã được đưa lên sân khấu chèo, tuồng từ rất sớm (truyện Tấm Cám, Tống Trân - Cúc Hoa, Thạch Sanh,...) và về sau này, chuyển thể còn hiện diện trong các hình thức khác như hội hoạ, âm nhạc, phim, kịch nói, nhạc kịch,...

Từ hơn nửa thế kỉ trước đã có những tác phẩm văn học chuyển thành truyện tranh hướng đến học sinh và độc giả bình dân. Gần đây đã có truyện tranh Chí Phèo và Tắt đèn được chuyển thể từ tác phẩm của Nam Cao và Ngô Tất Tố. Tương tự là các truyện tranh chuyển thể từ tác phẩm văn học như Giông tố (Vũ Trọng Phụng), Rừng xà nu (Nguyễn Trung Thành), Dế Mèn phiêu lưu ký (Tô Hoài),... Nhiều bài thơ đã được phổ nhạc thành bài hát. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 và cả sau này, bài thơ Cô hái mơ và Chân quê của Nguyễn Bính đã được nhiều người phổ nhạc; tương tự là Tiếng thu của Lưu Trọng Lư, Màu tím hoa sim (Hữu Loan), Bóng cây kơ nia (Ngọc Anh), Thuyền và biển (Xuân Quỳnh), Đi trong hương tràm (Hoài Vũ),... Nhiều tác phẩm văn xuôi được chuyển thể thành sân khấu, điện ảnh như Vợ chồng A Phủ (Tô Hoài), Tắt đèn (Ngô Tất Tố), Chi Phèo, Lão Hạc, Sống mòn (Nam Cao), Cánh đồng bất tận (Nguyễn Ngọc Tư),

Tài liệu sau cho thấy việc chuyển thể từ tác phẩm văn học sang điện ảnh là khá phổ biến.

Câu hỏi 1 (trang 35 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Em hiểu thế nào là hoạt động chuyển thể? Có thể chuyển thể tác phẩm giữa những ngành nghệ thuật nào?

Trả lời:

Theo em, hoạt động chuyển thể là việc chuyển đổi một tác phẩm (thường là tác phẩm văn học, nghệ thuật) sang loại hình nghệ thuật khác trên cơ sở đảm bảo nội dung của tác phẩm gốc.

Có thể chuyển thể tác phẩm giữa những ngành nghệ thuật: điện ảnh, nhạc kịch, một bức tranh, vở kịch, một bộ phim.

Câu hỏi 2 (trang 35 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Tác phẩm văn học có thế chuyển thể thành một tác phẩm thuộc những ngành nghệ thuật nào?

Trả lời:

Tác phẩm văn học có thể chuyển thể thành một tác phẩm thuộc những ngành nghề nghệ thuật: điện ảnh, sân khấu, nhạc kịch, âm nhạc, mỹ thuật và nhiếp ảnh…

Câu hỏi 3 (trang 35 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Việc chuyển thể một tác phẩm văn học thành tác phẩm nghệ thuật thuộc ngành khác nhẳm mục đích gì?

Trả lời:

Việc chuyển thể một tác phẩm văn học thành tác phẩm nghệ thuật thuộc ngành khác nhằm mục đích trả tác phẩm văn học về với đời sống thực của nó, với nhu cầu thiết thực của người học, người đọc, người tiếp nhận.

Chuyển thể giúp tác phẩm văn học có thể được trải nghiệm qua nhiều hình thức nghệ thuật khác nhau, từ đó mở rộng phạm vi tiếp cận và tạo ra nhiều trải nghiệm khác biệt cho người tiếp nhận. Ngoài ra, việc chuyển thể cũng giúp tôn vinh và giữ gìn giá trị của tác phẩm gốc, đồng thời tạo ra một sự đổi mới, sự sáng tạo trong quá trình tái hiện tác phẩm.

Câu hỏi 4 (trang 35 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Ngoài các tác phẩm văn học chuyển thể đã dãn trong phần trên, em hãy nêu thêm một số tác phẩm văn học đã được chuyển thể thành tác phẩm nghệ thuật thuộc ngành khác.

Trả lời:

Ngoài các tác phẩm chuyển thể đã dẫn trong phần trên, một số tác phẩm văn học đã được chuyển thể thành tác phẩm nghệ thuật thuộc ngành khác: 

- Tác phẩm văn học “Đảo của dân ngụ cư” của nhà văn Đỗ Phước Tiến đã được chuyển thể thành phim điện ảnh.

- Tác phẩm “Long Thành cầm giả ca” được chuyển thể thành tác phẩm điện ảnh.

- Tác phẩm “Cô gái đến từ hôm qua” của Nguyễn Nhật Ánh được chuyển thể thành bộ phim cùng tên.

Câu hỏi 5 (trang 35 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Phần tài liệu Cứ 5 phim lại có 1 chuyển thể từ sách cung cấp cho em những thông tin nào và làm sáng tỏ thêm được vấn đề gì?

Trả lời:

Phần tài liệu Cứ mỗi 5 phim lại có 1 chuyển thể từ sách cung cấp những thông tin và làm sáng tỏ các vấn đề:

Sự ảnh hưởng của văn hóa đọc sách trong ngành nghệ thuật điện ảnh: Tác phẩm cho thấy rằng việc chuyển thể từ sách thành phim không chỉ là một cách để tạo ra nội dung mới mà còn là một cơ hội kinh doanh lớn. Việc sách và phim kết hợp có thể tạo ra một hiện tượng văn hóa mạnh mẽ, tăng cường sự đa dạng và phong phú trong ngành giải trí. 

Sức ảnh hưởng của truyền thông đa dạng: Sự thịnh hành của các chuyển thể từ sách thành phim có thể phản ánh sự quan tâm của công chúng đối với việc tiếp cận nội dung qua nhiều phương tiện truyền thông khác nhau. Điều này cũng thể hiện sự quan trọng của việc kết nối văn hóa đọc với văn hóa xem phim.

Quy trình chuyển thể từ sách sang phim: Phần tài liệu này có thể cung cấp thông tin về quy trình phức tạp từ việc lựa chọn tác phẩm cần chuyển thể, viết kịch bản, casting, sản xuất và tiếp thị. Điều này giúp làm sáng tỏ quá trình sáng tạo và thương mại hóa nội dung từ sách sang phim.

Sức hấp dẫn của câu chuyện và nhân vật: Việc phân tích tại sao một số câu chuyện và nhân vật trở nên phổ biến trong cả hai định dạng có thể giúp làm sáng tỏ về những yếu tố mà khán giả thực sự đánh giá cao, từ những câu chuyện hấp dẫn đến các nhân vật sâu sắc và đa chiều.

Tầm ảnh hưởng của văn hóa đọc trong việc hình thành định kiến xã hội: Bằng cách so sánh và phân tích sự khác biệt giữa sách và phim, chúng ta có thể thấy được cách mà cả hai phương tiện này có thể tác động đến ý kiến, giá trị và quan điểm của khán giả. Điều này có thể giúp làm sáng tỏ tầm ảnh hưởng của văn hóa đọc và xem phim trong việc hình thành xã hội và văn hóa.

3. Một số điểm chung và điểm khác biệt cơ bản giữa tác phẩm văn học và tác phẩm chuyển thể từ tác phẩm văn học

3.1. Điểm chung

Cùng thuộc lĩnh vực nghệ thuật, có sự kế thừa và ảnh hưởng lẫn nhau nên văn học và các ngành nghệ thuật khác như điện ảnh, hội hoạ, âm nhạc,... có một số điểm giống nhau. Trước hết, các ngành nghệ thuật đều lấy con người với những sự kiện, xung đột, những biến đổi cuộc sống và thế giới xung quanh làm đối tượng sáng tạo. Nhiều tác phẩm ở các ngành nghệ thuật khác có chung cảm hứng, đề tài và chủ đề, tư tưởng với các tác phẩm văn học. Khi chuyển thể ba tác phẩm độc lập của Nam Cao là Lão Hạc, Chí Phèo và tiểu thuyết Sống mòn với những nhân vật từ thầy giáo Thứ đến lão Hạc, từ Chí Phèo, thị Nở đến bá Kiến, lí Cường,... thành kịch bản bộ phim Làng Vũ Đại ngày ấy, nhà văn, nữ biên kịch Đoàn Lê chắc cũng cùng cảm hứng đau xót cho những số phận hẩm hiu và căm giận chế độ thuộc địa phong kiến tàn bạo thời bấy giờ. Các tác phẩm của Nam Cao cũng như bộ phim đều có chung đề tài về hiện thực xã hội đầy bất công, ngang trái; chung chủ đề số phận tủi nhục, khốn cùng của những con người dưới đáy xã hội. Hoặc khi phổ nhạc cho bài thơ Viếng lăng Bác của Viễn Phương thành bài hát, nhạc sĩ Hoàng Hiệp đã có chung cảm xúc và tình cảm dạt dào yêu thương, trân trọng, tự hào đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh,...

Không chỉ có chung mục đích, đề tài, chủ đề, cảm hứng sáng tạo,... mà văn học và các tác phẩm nghệ thuật chuyển thể còn sử dụng một số biện pháp, thủ pháp nghệ thuật giống nhau. Các biện pháp khắc họa tính cách nhân vật bằng lời thoại là chung cho cả truyện, kịch và phim hoặc các thủ pháp phóng đại, gây cười trong truyện cười và hài kịch cũng giống nhau,... Sử dụng ngôn từ làm chất liệu, văn học có thể dựng lại tất cả các loại hình nghệ thuật khác. Nó như là một điểm giao thoa của nhiều loại hình nghệ thuật. Nhà nghiên cứu Bê-lin-xki (Belinsky) từng khẳng định: "Thơ văn thể hiện trong lời nói tự do của con người, mà lời nói vừa là âm thanh, vừa là bức tranh, vừa là khái niệm. Do vậy, thơ ca mang trong mình tất cả các yếu tố của các nghệ thuật khác, nó như đồng thời sử dụng không tách rời phương thức của tất cả các loại hình nghệ thuật riêng biệt."

Người xưa từng nói "Thi trung hữu nhạc, thi trung hữu hoạ" cũng là để khẳng định đặc điểm thơ văn như là một nghệ thuật tổng hợp. Các tác phẩm thơ sử dụng nhiều yếu tố chung với nhạc (âm, vần, tiết tấu, nhịp,...), vì thế, thơ rất gần với âm nhạc, nhiều bài thơ được phổ nhạc. Tác phẩm văn học sử dụng hệ thống từ tượng hình, từ chỉ màu sắc, đường nét, hình khối giàu tính hội hoạ, gần gũi với các tác phẩm hội hoạ. Truyện Kiều của Nguyễn Du là nguồn cảm hứng cho rất nhiều hoạ sĩ vẽ chân dung nàng Kiều và các nhân vật trong tác phẩm đó. Tương tự, nhiều bức hoạ hoặc tượng điêu khắc về Quan Công, Tào Tháo, Trương Phi được lấy cảm hứng từ bộ tiểu thuyết Tam quốc diễn nghĩa của La Quán Trung,...

Một minh chứng khá rõ là mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh. Văn học và điện ảnh là hai loại hình nghệ thuật tuy sử dụng chất liệu khác nhau nhưng giữa chúng có mối liên hệ gắn bó, hỗ trợ và học tập lẫn nhau: ở trong văn học có yếu tố điện ảnh, và ngược lại, ở trong điện ảnh có yếu tố của văn học. Điện ảnh đã khai thác và sử dụng ở văn học đề tài, cốt truyện, tư tưởng, các thủ pháp nghệ thuật,... Kịch bản điện ảnh thực chất cũng chính là văn bản văn chương dưới một dạng trình bày khác.

3.2. Một số điểm khác biệt

Văn học và các ngành nghệ thuật có những điểm khác nhau, vì thế, giữa tác phẩm văn học được chuyển thể so với các tác phẩm chuyển thể có nhiều điểm khác biệt.

Điểm khác biệt đầu tiên chính là chất liệu được sử dụng để tạo nên tác phẩm của mỗi ngành nghệ thuật. Văn học lấy ngôn từ làm chất liệu, vì thế, nó có thế mạnh trong việc xây dựng hình tượng "phi vật thể" với những phương pháp nghệ thuật, biện pháp tu từ hết sức phong phú mà các loại hinh nghệ thuật khác khó có thể thực hiện được. Cũng do sử dụng chất liệu ngôn từ mà văn học có thể thâm nhập vào mọi ngõ ngách của thế giới tinh thần con người (tâm hồn, tình cảm, cảm xúc, suy nghĩ, tư tưởng,...), diễn tả những ý niệm mơ hồ nhất,... Trong khi văn học xây dựng hình tượng nghệ thuật mà ta không thể trực tiếp trông thấy, nghe thấy, nó chỉ hiện lên trong trí tưởng tượng của chúng ta thì các tác phẩm của ngành nghệ thuật lấy chất liệu có tỉnh "vật chất" nên có thể tác động trực tiếp tới các giác quan thị giác, thính giác, xúc giác,... Thông qua chất liệu âm thanh, hình khối, hình vẽ, biểu tượng,..., con người và sự việc hiện lên sống động, cụ thể, nhất là với sân khấu, diện ảnh. Những tri giác cảm tính trực tiếp này tạo nên sức mạnh và sự khác biệt của các hình tượng nghệ thuật ngoài văn học.

Những tâm tư, tình cảm và diễn biến nội tâm của lão Hạc trong truyện âm thầm, lặng lẽ tác động vào trái tim người đọc thông qua câu chữ, lời văn,... còn trong phim Làng Vũ Đại ngày ấy, hình ảnh lão Hạc và các suy nghĩ, diễn biến nội tâm hiện lên cụ thể, ta quan sát được bằng mắt hình dáng và hành động của nhân vật trên màn ảnh, nghe được trực tiếp lời nói của nhân vật bằng tai,... Một lão Hạc như thật giữa ngoài đời. Đọc bài thơ Đi trong hương tràm (Hoài Vũ), ta bâng khuâng, xao xuyến với vần, nhịp, hình ảnh, con người hiện lên qua câu chữ của văn bản. Khi nghe bài hát Đi trong hương tràm do nhạc sĩ Thuận Yến phổ nhạc, vẫn là những câu chữ ấy, nhưng đập vào thính giác người nghe là giai điệu tha thiĉ́t, bồi hồi, để lại trong lòng người nghe âm hưởng về tình yêu trong sáng, tha thiết. Bài thơ tác động thông qua thị giác, còn bài hát thông qua thính giác. Thực ra, các ngành nghệ thuật đều nói bằng một thứ ngôn ngữ của riêng nó. Người ta hay nói: ngôn ngữ văn học, ngôn ngữ điêu khắc, ngôn ngữ hội hoạ, ngôn ngữ âm nhạc, ngôn ngữ điện ảnh,...

Điểm khác biệt thú hai là cách thức tạo ra sản phẩm của mỗi ngành nghệ thuật. Như trên đã nêu, mỗi ngành nghệ thuật có một đặc trưng, chẳng hạn tác phẩm văn học được thể hiện qua câu chữ, lời văn, còn nghệ thuật điện ảnh thì sử dụng hình ảnh, âm thanh, ánh sáng, màu sắc. Vì thế, khi chuyển thể từ tác phẩm văn học, các tác phẩm nghệ thuật khác khó có thể trung thành tuyệt đối với tác phẩm văn học. Hơn nữa, các tác phẩm chuyển thể được tạo ra từ nguyên liệu khác, với một tác giả khác và công chúng tiếp nhận khác. Người chuyển thể có thể thay đổi, thêm bớt một số nội dung, chi tiết, bố cục và kết cấu tác phẩm. Sự khác nhau ít nhiều phụ thuộc vào cách thức, mức độ chuyển thể.

Thông thường, có hai mức độ chuyển thể: chuyển thể trung thành với nguyên tác văn học và chuyển thể tự do, phỏng theo.

Chuyển thể trung thành với nguyên tác văn học là cách người chuyển thể (biên kịch, nhạc sĩ, hoạ sĩ,...) bám sát cốt truyện, câu chuyện (sự việc, nhân vật), tôn trọng bố cục và cấu trúc của tác phẩm văn học gốc. Nhiều bộ phim chuyển thể theo cách này, trung thành theo nguyên tác như là minh hoạ cho tác phẩm văn học. Phim Vợ chồng A Phủ là một ví dụ. Nhà văn Tô Hoài là người trực tiếp viết kịch bản (biên kịch) cho phim này, có lẽ vì thế, hầu như ông giữ nguyên nội dung, cấu trúc của truyện trong kịch bản.

Mức độ chuyển thể thứ hai không theo sát nguyên gốc tác phẩm văn học: người chuyển thể tự do thể hiện sự sáng tạo của mình bằng cách xem xét, lựa chọn những nội dung và các yếu tố phù hợp trong tác phẩm văn học theo cách nhìn của mình để thực hiện chuyển thể. Mức độ chuyển thể này khá phổ biến ở lĩnh vực điện ảnh. Các nhà làm phim (biên kịch, đạo diễn, quay phim,...) đọc hiểu và cảm thụ nội dung, ý nghĩa từ tác phẩm văn học rồi "phỏng theo" để thực hiện chuyển thể theo ý đồ tư tưởng và nghệ thuật của mình. Ví dụ tiêu biểu cho hướng chuyển thể tự do này là tác phẩm điện ảnh Làng Vũ Đại ngày ấy. Phim dựa vào ba tác phẩm của Nam Cao, lấy cảm hứng từ Lão Hạc, Chí Phèo và Sống mòn để tạo nên kịch bản phim với những sáng tạo rất lớn. Ở đây, các nhân vật và chi tiết, sự việc ở ba tác phẩm được nhào nặn và "nhốt chung" vào một cái làng Vũ Đại. Cái làng có ông giáo Thứ như một nhân chứng lịch sử chứng kiến tất cả những bi kịch của cái làng ấy với những số phận khốn cùng như lão Hạc, Chí Phèo, thị Nở và cá "cậu" Vàng của lão Hạc nữa. Cái làng có cha con bá Kiến giàu có, lộng hành, nham hiểm và độc ác, ức hiếp dân lành,... Tất cả gắn bó với nhau để làm thành một bức tranh xã hội thu nhỏ - một xã hội thối nát, đầy rẫy bất công, tàn bạo,... Với Làng Vũ Đại ngày ấy, người ta không thể đối chiếu với từng truyện của Nam Cao để xem xét về sự trung thành của bộ phim với nguyên tác văn học.

Tuy nhiên, việc chuyển thể tác phẩm văn học sang các hình thức sân khấu, điện ảnh là công việc không đơn giản. Và thực tế cho thấy, không phải tác phẩm chuyển thể từ tác phẩm văn học nào cũng đều gặt hái được thành công. Với cách chuyển thể không theo sát nguyên gốc tác phẩm văn học, người ta dễ thấy sự thay đổi lớn giữa nguyên tác và tác phẩm chuyển thể. Người đọc với kinh nghiệm, văn hoá và vốn sống cá nhân khi đọc tác phẩm văn học từ các con chữ sẽ hình thành nên thế giới nghệ thuật trong tường tượng của mình. Thế giới tưởng tượng ấy có thể sẽ rất khác so với thế giới khi được chuyển sang sân khấu, điện ảnh hoặc âm nhạc, hội hoạ, điêu khắc,... với sự thay đổi về bố cục, cấu trúc không gian, thời gian, nhân vật (ngoại hình, trang phục, tính cách, giọng nói, ...),... Từ đó, người đọc, người xem có thể khen, chê khác nhau.

Chuyển thể trung thành với nguyên tác văn học hay chuyển thể tự do, phỏng theo câu chuyện để sáng tạo nên một tác phẩm hoàn toàn mới đều là lựa chọn mang tính cá nhân của người chuyển thể. Nhưng dù ở cách thức, mức độ nào, sự sáng tạo cũng không được phép phá hỏng hình tượng nhân vật văn học và phải phù hợp với tâm lí tiếp nhận của người xem,... thi tác phẩm mới có thể được công chúng đón nhận. Như thế, việc chuyển thể vừa phải tôn trọng tác phẩm văn học, vừa phải tìm cách vượt lên để mang đến những cảm xúc mới, ý tưởng mới cho người thưởng thức.

Điểm khác biệt thứ ba là phương thức tiếp nhận và tính hiệu quả. Tác phẩm văn học từ trước đến nay đều lưu truyền, chuyển tải, truyền bá chủ yếu bằng sách giấy. Khi công nghệ thông tin phát triển, nhiều tác phẩm văn học được công bố trên mạng, nhiều người đọc tác phẩm văn học trên mạng Internet, nhưng hình thức sách giấy vẫn có vị trí và ý nghĩa quan trọng. Tuy nhiên, dù đọc sách giấy, sách điện tử hay đọc tác phẩm văn học trên mạng thì hoạt động tiếp nhận tác phẩm văn học vẫn chủ yếu là quan sát trực tiếp câu chữ của văn bản, vẫn là đọc hiểu văn bản, cảm thụ, thưởng thức một văn bản ngôn từ.

Các tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học luôn có ưu thế hơn trong việc chuyển tải, truyền bá bằng kênh nghe - nhìn. Tác động trực tiếp bằng hình ảnh, âm thanh, ánh sáng của các tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học đã tạo nên sự hấp dẫn, khiến người xem, người nghe có nhiều hứng thú, dễ tiếp nhận. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều năm gần đây, người ta lo lắng cho vị thế của văn học trong sân chơi văn hoá. Dường như văn hoá đọc, nhất là đọc tác phẩm văn học đang bị lấn át bởi văn hoá nghe - nhìn và có chiều sút kém trong đời sống văn hoá hiện đại.

Tuy nhiên, hiệu quả của việc tiếp nhận tác phẩm nghệ thuật qua các kênh khác nhau, giữa hoạt động đọc sách với nghe - nhìn là khác nhau. Nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến từng tâm sự: "Xem truyền hình không đòi hỏi nỗ lực tích cực của trí tuệ để tiếp nhận. Buồn ngủ rũ ra vẫn có thể ngồi xem "tivi". Đọc sách thì rất khác. Phải có nỗ lực của trí tuệ - nhiều khi phải đọc đi đọc lại, phải ngẫm nghĩ thì mới tiếp thu được. Ấn tượng của hình ảnh ngôn từ bền và sâu hơn ấn tượng của hình ảnh nghe - nhin vì nó kích thích và đòi hỏi sự nỗ lực tích cực của trí tuệ. Cách đây không lâu, tôi xem trên truyền hình bộ phim Tây Sương kí, lúc xem thấy vui vui, có những đoạn lí thú nhưng xem xong hầu như không nhớ gì, đến nay thì quên sạch. Những câu Kiều "Mái tây để lạnh hương nguyền / Cho duyên đằm thắm ra duyên bẽ bàng" tôi học từ thời trung học, đến nay qua nửa thế kỉ vẫn nhớ, vẫn ngân nga, xao xuyến, đậm đà ý vị, đọ với bộ phim truyền hình, cán cân nghiêng hẳn về câu thơ này. Những năm gần đây, truyền hình chiếu nhiều bộ phim hay. Thời gian trước, trong năm năm, may ra được xem mươi bộ phim hay. Ngày nay, trong một tháng, khán giả truyền hình đã được xem số lượng phim hay nhiều hơn. Tuy nhiên, riêng tôi, đã được xem và thực sự thích thú với nhiều bộ phim, nhưng điểm lại thì chẳng nhớ được bao nhiêu. Có thể hình ảnh nghe - nhìn đâu đó phát huy năng lực trực giác và đề lại những dấu vết trong vô thức. Nhưng trí tuệ về cơ bản phải được rèn luyện và phát triển bằng đọc sách. Không phải hình ảnh nghe - nhìn mà chữ và ngôn từ mới tạo ra cái cốt vững chãi cho trí tuệ."

Đó có thể là nhận xét chung, nhưng điều đó không có nghĩa là các tác phẩm chuyển thể không có giá trị và hiệu quả tác động thấp. Rất nhiều bài thơ khi chưa phổ nhạc ít người biết và nhớ, nhưng khi được phổ nhạc, lập tức bài thơ trở nên nổi tiếng và được nhiều người biết đến. Tương tự là các tác phẩm văn xuôi khi được chuyển thể thành tác phẩm nghệ thuật khác. Vấn đề quyết định vẫn là chất lượng của tác phẩm (cả văn học lẫn tác phẩm đã chuyển thể).

4. Cách chuyển thể một tác phẩm văn học thành một tác phẩm nghệ thuật

Sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 10 đã giới thiệu chuyên đề Sân khấu hoá tác phẩm văn học. Chuyên đề ấy đã giúp các em có được nhưng hiểu biết về việc chuyển thể tác phẩm văn học thành các sản phẩm nghệ thuật nghe - nhìn trên sân khấu. Nội dung chính của chuyên đề nhằm trả lời ba câu hỏi lớn: Thế nào là sân khấu hoá tác phẩm văn học? Quy trình sân khấu hoá tác phẩm văn học là như thế nào? Thực hành sân khấu hoá ra sao?

- Các kĩ năng đã được cung cấp kiến thức và rèn luyện gồm:

+ Cách chuyển thể một tác phẩm văn học (truyện) thành kịch bản văn học (công việc của nhà biên kịch).

+ Từ kịch bản, nêu ý tưởng đạo diễn cho một hoạt cảnh hoặc một tiểu phẩm (công việc của nhà đạo diễn).

+ Từ kịch bản và hướng dẫn của đạo diễn, trình bày, biểu diễn trên sân khấu (công việc của diễn viên).

- Quy trinh sân khấu hoá tác phẩm văn học đã được giới thiệu gồm:

+ Nghiên cứu, lựa chọn tác phẩm và hình thức chuyển thể.

+ Biên kịch: xây dựng / soạn thảo kịch bản văn học.

+ Đạo diễn.

+ Biểu diễn.

- Cuối cùng là việc thực hành sân khấu hoá tác phẩm văn học.

Dựa trên những hiểu biết từ chuyên đề đã học ở lớp 10, sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 nêu lên cách thức chuyển thể tác phẩm văn học thành một tác phẩm nghệ thuật khác, cách tìm hiểu, giới thiệu và thực hành giới thiệu, thuyết trình về tác phẩm đã chuyển thể.

Muốn tìm hiểu, thuyết trình, giới thiệu về một tác phẩm chuyển thể, cần có hiểu biết về hoạt động chuyển thể tác phẩm văn học. Trong nhà trường, có thể nêu lên quy trình chung của hoạt động chuyển thể như sau:

Buớc một: Nghiên cứu, lựa chọn tác phẩm văn học và nêu ý tưởng chuyển thể. Việc lựa chọn này dựa trên nhiều yếu tố: có thể từ yêu cầu, nhiệm vụ được giao hoặc từ sở thích cá nhân khi thấy yêu thích một tác phẩm văn học nào đó,...

Ví dụ, từ một số văn bản văn học sau đây trong sách giáo khoa Ngữ văn 12, có thể nghiên cứu và lựa chọn một văn bản để chuyển thể thành một tác phẩm nghệ thuật khác:

- Muối của rừng (Nguyễn Huy Thiệp)

- Chiếc thuyền ngoài xa (Nguyễn Minh Châu)

- Nhật kí Đặng Thuỳ Trâm (trích tác phẩm cùng tên của Đặng Thuỳ Trâm)

- Tây Tiến (Quang Dũng)

- Mura xuân (Nguyễn Bính)

- Hạnh phúc của một tang gia (trích Số đỏ của Vũ Trọng Phụng)

Sau khi lựa chọn được tác phẩm, cần suy nghĩ về ý tưởng chuyển thể. Ý tưởng chuyển thể là những dự kiến về phương hướng, ý đồ chuyển thể. Có nhiều cơ sở để xác định ý tưởng chuyển thể. Trước hết, cần dựa vào đặc trưng thể loại. Nếu là bài thơ trữ tình giàu âm hưởng, nhịp điệu thì ý tưởng chuyển thể khác với truyện có cốt truyện, xung đột, tình huống có nhiều đặc sắc. Nếu tác phẩm có những nhân vật độc đáo, nhiều cảnh sắc khác lạ thì việc nêu ý tưởng có thể khác với những tác phẩm giàu chất trữ tình,... Ngoài ra, còn có nhiều cơ sở để nêu ý tưởng như: dựa vào đề tài, thông điệp, tư tưởng chính của tác phẩm; dựa vào ý nghĩa thời sự hoặc bút pháp nghệ thuật nổi bật của tác phẩm văn học,...Sau khi có ý tưởng chuyển thể mới có thể xác định được các bước tiếp theo.

Buớ̛c hai: Lựa chọn hình thức chuyển thể. Có thể chuyển tác phẩm văn học đã lựa chọn thành tác phẩm của ngành nghệ thuật nào? Cụ thể:

- Chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm âm nhạc (bài thơ thành bài hát). Ví dụ, từ bài thơ Mưa xuân hoặc Tây Tiến chuyển thành bài hát. Có thể tham khảo bài hát Tây Tiến được phổ nhạc từ bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng (https://zingmp3.vn/album/ Tay-Tien-Single-Vidic-HTropix/ZD0B6DWC.html).

- Chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm sân khấu, điện ảnh (truyện ngắn, tiểu thuyết thành kịch bản văn học). Ví dụ, từ một văn bản truyện như Muối của rừng, Chiếc thuyền ngoài xa, Nhật kí Đặng Thuỳ Trâm, Hạnh phúc của một tang gia chuyển thể thành một kịch bản văn học, để từ đó có thể dàn dựng, biểu diễn (kịch hoặc phim),... Tham khảo bộ phim Đừng đốt được chuyển thể từ tác phẩm Nhật kí Đặng Thuỳ Trâm (https:// www.youtube.com/watch?v=3QLF9Yw4XCE).

- Chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm hội hoạ, điêu khắc (truyện, thơ thành tranh vẽ, tượng, chạm khắc trên các chất liệu như gỗ, kim loại, gốm sứ,...). Ví dụ, từ các văn bản nêu trên, có thể chọn một hoặc nhiều hình ảnh tiêu biểu để vẽ hoặc chạm khắc, nặn tượng minh hoạ cho tác phẩm văn học. Chẳng hạn, tượng đài Tây Tiến (tại thị trấn Mộc Châu, tỉnh Sơn La) được lấy ý tưởng từ bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng.

- Chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm múa (truyện, thơ thành nhạc kịch, kịch múa, ba lê,...). Ví dụ, tác phẩm Truyện Kiều nổi tiếng của đại thi hào Nguyễn Du đã được tái hiện bằng vở Múa Kiều trên sân khấu Nhà hát Thành phố Hồ Chí Minh vào trung tuần tháng 3-2018.

Việc lựa chọn tác phẩm chuyển thể thuộc ngành nghệ thuật nào tùy thuộc vào đặc điểm nổi trội của tác phẩm văn học được chọn và sự phù hợp của nó với đặc điểm, yêu cầu của ngành nghệ thuật chuyển thể. Cũng có tác phẩm văn học phù hợp và được chuyển thể thành tác phẩm của nhiều ngành nghệ thuật khác nhau. Ví dụ: Truyện Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài có thể chuyển thành truyện tranh, kịch bản phim hoặc tác phẩm nhạc kịch,...

Bước ba: Xác định cách thức chuyển thể. Xem xét và xác định chuyển toàn bộ hay một phần tác phẩm văn học thành tác phẩm chuyển thể; cũng có thể chỉ khai thác ý tưởng, lấy cảm hứng từ đề tài, chủ đề của tác phẩm văn học. Đây cũng chính là việc xác định mức độ chuyển thể: chuyển thể trung thành với nguyên tác văn học hay chuyển thể tự do, phỏng theo. Ví dụ, chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm hội hoạ, điêu khắc. Việc chuyển thể này có thể theo nhiều mức độ.

Bước bốn: Nghiên cứu và thực hiện chuyển thể. Từ tác phẩm văn học đã chọn, nghiên cứu chi tiết các yếu tố nội dung và hình thức để thực hiện chuyển thể thành tác phẩm nghệ thuật đã xác định ở các bước vừa nêu trên. Ví dụ, đây là ý tưởng chuyển thể bài thơ Tây Tiến thành tượng đài Tây Tiến được xây dựng tại đồi Nà Bó, thị trấn Mộc Châu, Sơn La năm 2006 (xem ảnh trang 42):

"Bên trong khu di tích, phía bên tay phải là Thạt Luổng và cây hoa chăm pa; Thạt Luổng là biểu tượng văn hoá của tinh thần đoàn kết của nhân dân Lào, cây hoa Chăm Pa là Quốc hoa của nước bạn Lào, nó như minh chứng cho tình đoàn kết đặc biệt Việt Nam - Lào. Còn phía bên tay trái là những cây bông lau, biểu trưng của miền núi rừng Tây Bắc, gắn với những vần thơ "Người đi Châu Mộc chiều sương ấy / Có thấy hồn lau nẻo bến bờ".

Trong không gian trang nghiêm là khu tưởng niệm chính. Nơi đây được thiết kế theo hình bốn lưỡi lê chụm đầu vào nhau, biểu tượng "súng ngửi trời" của những người lính Tây Tiến. Đây là nơi tri ân các anh hùng liệt sĩ của đoàn quân Tây Tiến năm xưa đã anh dũng hi sinh vì nền độc lập, tự do của Tổ quốc.".

Bước năm: Giới thiệu, trình diễn, thuyết trình về tác phẩm chuyển thể. Có những tác phẩm chuyển thể cần được trưng bày, giới thiệu như tranh, tượng, chạm khắc,... Lại có những tác phẩm chuyển thể cần biểu diễn, trình chiếu như kịch nói, phim ảnh, nhạc kịch, múa, ca hát,...

Tài liệu sau cho thấy việc chuyển tác phẩm nghệ thuật từ văn học không đơn giản.

Câu hỏi 1 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Giữa tác phẩm văn học và tác phẩm nghệ thuật chuyển thể có những điểm gì chung và khác biệt?

Trả lời:

Giữa tác phẩm văn học và tác phẩm nghệ thuật chuyển thể có những điểm chung và khác biệt:

- Điểm chung

Nhiều tác phẩm ở các ngành nghệ thuật khác có chung cảm hứng, đề tài và chủ đề, tư tưởng với các tác phẩm văn học.

Không chỉ có chung mục đích, đề tài, chủ đề, cảm hứng sáng tạo… mà văn học và các tác phẩm nghệ thuật chuyển thể còn sử dụng một số biện pháp, thủ pháp nghệ thuật giống nhau.

Tác phẩm văn học sử dụng hệ thống từ tượng hình, từ chỉ màu sắc, đường nét, hình khối giàu tính hội họa, gần gũi với các tác phẩm hội họa.

Văn học và điện ảnh là hai loại hình nghệ thuật tư duy sử dụng chất liệu khác nhau nhưng giữa chúng có mối liên hệ gắn bó, hỗ trợ và học tập lẫn nhau: ở trong văn học có yếu tố điện ảnh, và ngược lại, ở trong điện ảnh có yếu tố của văn học.

- Điểm khác biệt

+ Điểm khác biệt đầu tiên chính là chất liệu được sử dụng để tạo nên tác phẩm của mỗi ngành nghệ thuật.

Văn học lấy ngôn từ làm chất liệu, vì thế, nó có thế mạnh trong việc xây dựng hình tượng “phi vật thể” với những phương pháp nghệ thuật, biện pháp tu từ phong phú mà các loại hình nghệ thuật khác khó có thể thực hiện được.

Thông qua chất liệu âm thanh, hình khối, hình vẽ, biểu tượng… con người và sự việc hiện lên sống động, cụ thể, nhất là với sân khấu, điện ảnh.

+ Điểm khác biệt thứ hai là cách thức tạo ra sản phẩm của mỗi ngành nghệ thuật. 

Tác phẩm văn học được thể hiện qua câu chữ, lời văn.

Còn tác phẩm chuyển thể thì sử dụng hình ảnh, âm thanh, ánh sáng, màu sắc…

+ Điểm khác biệt thứ ba là phương thức tiếp nhận và tính hiệu quả.

Người đọc tiếp nhận tác phẩm văn học thông qua quan sát trực tiếp câu chữ của văn bản, vẫn là đọc hiểu văn bản, cảm thụ, thưởng thức một văn bản ngôn từ.

Tác phẩm nghệ thuật tiếp nhận thông qua truyền bá bằng kênh nghe – nhìn, tác động trực tiếp bằng hình ảnh, âm thanh, ánh sáng tạo nên sự hấp dẫn, khiến người xem, người nghe có nhiều hứng thú, dễ tiếp nhận.

Câu hỏi 2 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Phân tích, làm sáng tỏ lợi thế của tác phẩm văn học và lợi thế của các ngành nghệ thuật khác trong việc thể hiện cuộc sống, con người.

Trả lời:

- Lợi thế của tác phẩm văn học trong việc thể hiện cuộc sống, con người

+ Văn học sử dụng ngôn ngữ như một công cụ mạnh mẽ để diễn đạt ý tưởng, cảm xúc và trạng thái tâm lí của con người. Ngôn ngữ có thể tạo ra hình ảnh, khung cảnh và cảm xúc một cách chi tiết và sâu sắc

+ Văn học kích thích trí tưởng tượng của người đọc, cho phép họ tạo ra hình ảnh riêng trong đầu dựa trên từ ngữ của tác giả

Văn học có thể khám phá những vấn đề sâu sắc và phức tạp của cuộc sống và con người, từ những mâu thuẫn nội tâm cho đến những xung đột xã hội.

- Lợi thế của các ngành nghề nghệ thuật khác trong việc thể hiện cuộc sống, con người.

+ Các ngành nghệ thuật như hội họa, điêu khắc, nhiếp ảnh, và điện ảnh có thể tạo ra hình ảnh trực quan, giúp người xem cảm nhận cuộc sống và con người một cách trực tiếp và sinh động

+ Âm nhạc có thể truyền đạt cảm xúc một cách mạnh mẽ và trực tiếp, tạo ra một sự liên kết sâu sắc với người nghe

+ Kịch nghệ và điện ảnh kết hợp nhiều yếu tố nghệ thuật khác nhau (diễn xuất, âm nhạc, hình ảnh) để tạo ra một trải nghiệm toàn diện, giúp khán giả cảm nhận được cuộc sống và con người một cách đa chiều.

Câu hỏi 3 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): Từ hai tài liệu tham khảo ở trên, chỉ ra những điểm tích cực của việc chuyển thể tác phẩm văn học và những "nguy cơ" cần chú ý khi thực hiện chuyển thể tác phẩm văn học.

Trả lời:

 - Những điểm tích cực của việc chuyển thể tác phẩm văn học

+ Việc chuyển thể tác phẩm văn học với mong muốn tạo làn gió mới cho đời sống nghệ thuật, giúp tác phẩm có thêm một diện mạo khác, mới mẻ, mở rộng khả năng tiếp cận công chúng, nhất là công chúng trẻ.

+ Việc chuyển thể các tác phẩm văn học mang đậm truyền thống văn hóa của dân tộc lên sàn diễn thông qua thể loại sân khấu khác nhau sẽ tạo ra các hình thức tiếp nhận mới mẻ, hấp dẫn, góp phần thu hút người xem, nhất là giới trẻ tìm đến để thưởng thức.

+ Sự phổ biến thông qua những hình thức mới này không những phù hợp thị hiếu thẩm mĩ của công chúng đương đại mà còn góp phần mở ra cơ hội giao lưu, hội nhập, góp phần quảng bá văn hóa Việt Nam với thế giới.

 - Những “nguy cơ” cần chú ý khi thực hiện chuyển thể tác phẩm văn học

+ Có những bộ phim chuyển thể có nội dung sai lệch so với nguyên tác, gây cảm xúc tiêu cực cho khán giả và tạo nên những tranh cãi, phản ứng trong dư luận xã hội

Trong quá trình chuyển thể, làm mới tác phẩm văn học dưới hình thức khác sẽ không tránh khỏi việc cắt xén, lồng ghép ý tưởng theo chủ đích của đạo diễn. Nếu việc điều chỉnh tác phẩm chạy theo xu hướng thị trường sẽ dễ có nguy cơ làm dung tục, biến thể, mất mát giá trị thẩm mĩ, giá trị tư tưởng của tác phẩm văn học gốc.

+ Việc chuyển thể kiệt tác văn học thành kịch diễn trên sân khấu đòi hỏi sự chắc tay của đạo diễn, biên kịch để giữ trọn “hồn cốt” của tác phẩm.

Câu hỏi 4 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Ngoài một số điểm khác biệt giữa tác phẩm văn học và tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học đã học, em còn thấy có những điểm khác biệt nào nữa? Hãy nêu lên và làm sáng tỏ.

Trả lời:

+ Thời gian và không gian: Trong văn học, tác giả có thể mô tả thời gian và không gian một cách linh hoạt và chi tiết. Tuy nhiên, trong các tác phẩm nghệ thuật chuyển thể, thời gian và không gian thường bị giới hạn bởi định dạng của nó. Ví dụ, một bộ phim có thời lượng cố định, và không thể mô tả một khoảng thời gian dài hoặc một không gian rộng lớn một cách chi tiết như văn học.

+ Nhân vật: Trong văn học, nhân vật có thể được mô tả một cách sâu sắc và phức tạp, bao gồm cả suy nghĩ và cảm xúc bên trong họ. Trong khi đó, trong các tác phẩm nghệ thuật chuyển thể, việc truyền đạt suy nghĩ và cảm xúc của nhân vật có thể khó khăn hơn và phụ thuộc nhiều vào kỹ năng diễn xuất của diễn viên.

+ Ngôn ngữ: Văn học sử dụng ngôn ngữ như một công cụ chính để truyền đạt ý tưởng và cảm xúc. Trong khi đó, các tác phẩm nghệ thuật chuyển thể thường phải dựa vào hình ảnh, âm thanh, và diễn xuất để truyền đạt ý tưởng và cảm xúc, có thể không truyền đạt được sự phong phú và sự tinh tế của ngôn ngữ.

+ Trải nghiệm của người tiếp nhận: Khi đọc văn học, người đọc có thể tạo ra hình ảnh và cảm xúc riêng dựa trên từ ngữ của tác giả. Trong khi đó, khi xem một tác phẩm nghệ thuật chuyển thể, người xem thường được cung cấp một hình ảnh và âm thanh cụ thể, có thể hạn chế sự tưởng tượng của họ.

Câu hỏi 5 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Phân tích hậu quả của xu hướng văn hoá nghe - nhìn lấn át văn hoá đọc; làm rõ lợi ích của văn hoá đọc, nhất là với sách văn học.

Trả lời:

- Hậu quả của xu hướng văn hóa nghe – nhìn lấn át văn hóa đọc

+ Giảm khả năng tư duy phản biện: khi người ta chỉ nghe nhìn, họ có xu hướng chấp nhận thông tin mà không cần phải suy nghĩ sâu sắc hay phân tích. Điều này có thể dẫn đến việc giảm khả năng tư duy phản biện

+ Thụ động trong việc tiếp thu thông tin: người ta trở nên thụ động trong việc tiếp thu thông tin, không còn sự tương tác tích cực với nguồn thông tin như khi đọc sách

+ Giảm khả năng tập trung: Việc tiếp xúc quá nhiều thông tin một cách nhanh chóng có thể làm giảm khả năng tập trung của con người.

- Lợi ích của văn hóa đọc nhất là với sách văn học

+ Phát triển tư duy phản biện: khi đọc, chúng ta phải tự mình tưởng tượng, suy nghĩ và phân tích thông tin. Điều này giúp phát triển khả năng tư duy phản biện.

+ Nâng cao khả năng tập trung: việc đọc đòi hỏi sự tập trung và kiên nhẫn, giúp nâng cao khả năng này.

+ Mở rộng kiến thức và hiểu biết: sách văn học thường chứa đựng nhiều tri thức và giá trị nhân văn sâu sắc, giúp mở rộng kiến thức và hiểu biết của người đọc.

+ Giải trí và thư giãn: Đọc sách cũng là một cách tuyệt vời để giải trí và thư giãn, nó giúp người đọc thoát khỏi thực tế và chìm đắm vào thế giới của sách.

Câu hỏi 6 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều): So sánh lời thơ Yên tīnh (Giáng Vân) và lời bài hát Đâu phải bởi mùa thu (Phú Quang) sau đây để thấy điểm chung và điểm riêng của mỗi tác phẩm.

Trả lời:

- Điểm chung

+ Cả hai tác phẩm đều sử dụng hình ảnh đá núi, biển khơi, và mùa thu để diễn tả nỗi lòng và tình cảm của nhân vật.

+ Cả hai tác phẩm đều mang đến cho người nghe, người đọc một cảm giác buồn bã, sâu lắng về cuộc sống và tình yêu.

+ Cả hai tác phẩm đều diễn đạt một nỗi niềm riêng, sự cô đơn và tâm tư của con người trong cuộc sống.

- Điểm riêng:

+ Bài thơ Yên Tĩnh tập trung vào việc diễn đạt cảm xúc và tâm trạng của nhân vật thông qua việc sử dụng ngôn ngữ biểu cảm và hình ảnh thiên nhiên. Bài thơ cho phép người đọc tưởng tượng và cảm nhận sự yên tĩnh, buồn bã trong từng dòng thơ

+ Lời bài hát Đâu phải mùa thu là kết hợp giữa lời và giai điệu để tạo ra một trải nghiệm nghe tổng thể. Bài hát không chỉ truyền đạt thông điệp qua lời, mà còn qua giai điệu, giọng hát và cách biểu diễn của ca sĩ. Bài hát mang đến một thông điệp sâu sắc hơn về cuộc sống, về những mất mát và niềm vui, về sự thay đổi của thời gian và mùa thu.

Câu hỏi 7 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Cách chuyển thể một tác phẩm văn học thành một tác phẩm nghệ thuật khác có liên quan như thế nào với chuyên đề Sân khấu hoá tác phẩm văn học đã học ở lớp 10?

Trả lời:

Cách chuyển thể một tác phẩm văn học thành một tác phẩm nghệ thuật khác có liên quan với chuyên đề Sân khấu hóa tác phẩm văn học đã học ở lớp 10:

Sách chuyên đề Sân khấu hóa tác phẩm văn học đã học ở lớp 10 đã giúp các em có được những hiểu biết về việc chuyển thể tác phẩm văn học thành các sản phẩm nghệ thuật nghe – nhìn trên sân khấu. Nội dung chính của chuyên đề nhằm trả lời cho ba câu hỏi lớn: Thế nào là sân khấu hóa tác phẩm văn học? Quy trình sân khấu hóa tác phẩm văn học là như thế nào? Thực hành sân khấu hóa ra sao?

 - Các kĩ năng đã được cung cấp kiến thức và rèn luyện gồm:

+ Cách chuyển thể một tác phẩm văn học (truyện) thành kịch bản văn học (công việc của nhà biên kịch)

+ Từ kịch bản, nêu ý tưởng đạo diễn cho một hoạt cảnh hoặc một tiểu phẩm (công việc của nhà đạo diễn)

+ Từ kịch bản và hướng dẫn của đạo diễn, trình bày, biểu diễn trên sân khấu (công việc của diễn viên)

- Quy trình sân khấu hóa tác phẩm văn học đã được giới thiệu gồm:

+ Nghiên cứu, lựa chọn tác phẩm và hình thức chuyển thể

+ Biên kịch: xây dựng/ soạn thảo kịch bản văn học

+ Đạo diễn

+ Biểu diễn

 - Cuối cùng là việc thực hành sân khấu hóa tác phẩm văn học

Sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 nêu lên cách chuyển thể tác phẩm văn học thành một tác phẩm nghệ thuật khác, cách tìm hiểu, giới thiệu và thực hành giới thiệu, thuyết trình về tác phẩm chuyển thể.

Câu hỏi 8 (trang 46 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Cánh diều):  Trình bày các bước để chuyển thể một tác phẩm văn học. Trong nhà trường phổ thông, chủ yếu thực hiện hình thức chuyển thể nào? Vì sao?

Trả lời:

- Các bước để chuyển thể một tác phẩm văn học:

Bước 1: Nghiên cứu, lựa chọn tác phẩm văn học và nêu ý tưởng chuyển thể.

Việc lựa chọn này dựa trên nhiều yếu tố: có thể từ yêu cầu, nhiệm vụ được giao hoặc tử sở thích á nhân khi thấy yêu thích một tác phẩm văn học nào đó…

Ý tưởng chuyển thể là những dự kiến về phương hướng, ý đồ chuyển thể. Có nhiều cơ sở để xác định: đặc trưng thể loại (thơ, truyện, kịch…), đề tài, thông điệp, tư tưởng chính của tác phẩm; dựa vào ý nghĩa thời sự hoặc bút pháp nghệ thuật nổi bật của tác phẩm văn học.

Bước 2: Lựa chọn hình thức chuyển thể. 

Chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm âm nhạc (bài thơ thành bài hát). Ví dụ bài thơ Mưa xuân hoặc Tây Tiến chuyển thành bài hát.

Chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm sân khấu điện ảnh (truyện ngắn, tiểu thuyết thành kịch bản văn học). Ví dụ từ văn bản truyện Muối của rừng, Chiếc thuyền ngoài xa, Nhật kí Đặng Thùy Trâm, Hạnh phúc của một tang gia chuyển thể thành một kịch bản văn học

Chuyển thể tác phẩm văn học thành tác phẩm hội họa, điêu khắc (truyện, thơ thành tranh vẽ, tượng, chạm khắc trên các chất liệu như gỗ, kim loại, gốm sứ…). Ví dụ tượng đài Tây Tiến (tại thị trấn Mộc Châu, tỉnh Sơn La) được lấy ý tưởng từ bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng.

Chuyển tác phẩm văn học thành tác phẩm múa (truyện, thơ thành nhạc kịch, kịch múa, ba lê…). Ví dụ tác phẩm Truyện Kiều đã được tái hiện bằng vở Múa Kiều trên sân khấu Nhà hát Thành phố Hồ Chí Minh vào trung tuần tháng 3 năm 2018.

Bước 3: Xác định cách thức chuyển thể

Minh họa cho nội dung chính của tác phẩm bằng một hình ảnh (vẽ hoặc điêu khắc, nặn tượng, chạm khắc trên một chất liệu nào đó).

Chọn nhiều chi tiết, sự việc, hình ảnh… để vẽ minh họa hoặc chạm khắc thành nhiều bức khác nhau (tập trung) cho toàn bộ nội dung văn bản

Hai hình thức trên chuyển thể dựa vào nguyên tác. Ngoài ra, có thể chuyển thể tự do, phỏng theo tác phẩm văn học. Cách chuyển thể này cần hiểu được linh hồn của tác phẩm, từ đó thể hiện sáng tạo bằng hình ảnh riêng của mình.

Bước 4: Nghiên cứu và thực hiện chuyển thể

Từ tác phẩm văn học đã chọn, nghiên cứu chi tiết các yếu tố nội dung và hình thức để thực hiện chuyển thể thành tác phẩm nghệ thuật đã xác định ở các bước vừa nêu trên. 

Bước 5: Giới thiệu, trình diễn, thuyết trình về tác phẩm chuyển thể. 

Có những tác phẩm chuyển thể cần được trưng bày, giới thiệu như tranh, tượng, chạm khắc...

Có những tác phẩm chuyển thể cần biểu diễn, trình chiếu như kịch nói, phim ảnh, nhạc kịch, múa, ca hát…

Trong nhà trường phổ thông, hình thức chuyển thể được thực hiện chủ yếu là: tiến hành các hoạt động sân khấu hóa tác phẩm văn học như đã học ở lớp 10 vì do các điều kiện có hạn.

Tham khảo các bài soạn Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 2: Tìm hiểu về một tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ tác phẩm văn học hay khác:

• II. Cách tìm hiểu, giới thiệu, thuyết trình về một tác phẩm nghệ thuật được chuyển thể

• III. Thực hành tìm hiểu, giới thiệu, thuyết trình về một tác phẩm nghệ thuật được chuyển thể

Xem thêm các bài Soạn Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 Cánh diều hay, chi tiết khác:

• Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 1: Tập nghiên cứu và viết báo cáo về một vấn đề văn học hiện đại và hậu hiện đại
• Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 2: Tìm hiểu về một tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ tác phẩm văn học
• Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 3: Tìm hiểu phong cách sáng tác của một trường phát văn học

Xem thêm các tài liệu học tốt lớp 12 hay khác:

• Soạn Chuyên đề Văn 12 Kết nối tri thức
• Soạn Chuyên đề Văn 12 Chân trời sáng tạo
• Soạn Chuyên đề Văn 12 Cánh diều
• Giải lớp 12 Kết nối tri thức (các môn học)
• Giải lớp 12 Chân trời sáng tạo (các môn học)
• Giải lớp 12 Cánh diều (các môn học)

---