Soạn bài Từ tác phẩm văn học đến tác phẩm nghệ thuật chuyển thể - Chân trời sáng tạo

Với soạn bài Phần thứ nhất: Từ tác phẩm văn học đến tác phẩm nghệ thuật chuyển thể Chuyên đề Văn 12 Chân trời sáng tạo hay nhất, ngắn gọn giúp học sinh dễ dàng làm bài tập Chuyên đề học tập Ngữ văn 12.

Soạn bài Từ tác phẩm văn học đến tác phẩm nghệ thuật chuyển thể - Chân trời sáng tạo

I. Tác phẩm nghệ thuật được chuyển thể từ văn học

Tác phẩm văn học là sản phẩm nghệ thuật ngôn từ được sáng tạo bởi nhà văn (hữu danh hoặc vô danh). Sản phẩm nghệ thuật này có thể là tác phẩm truyền miệng hoặc tác phẩm văn học viết, là thơ hoặc văn xuôi (xét về hình thức), là truyện, thơ, kịch hoặc kí (xét về loại, thể loại).

Tác phẩm nghệ thuật là khái niệm chỉ chung các sản phẩm thuộc các ngành nghệ thuật khác nhau như: kiến trúc, điêu khắc, hội họa, âm nhạc, vũ đạo, sân khấu, điện ảnh,... được sáng tạo bởi cá nhân hay tập thể tác giả. Tác phẩm nghệ thuật thuộc ngành nghệ thuật nào thì sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật cùng các đặc trưng thuộc loại hình, phương thức sáng tạo, tiếp nhận của ngành nghệ thuật đó.

Vậy, thế nào là tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học?

Trường hợp 1: Bài thơ Lá đỏ và bài hát Lá đỏ

Thực hiện các yêu cầu sau:

Câu hỏi 1 (trang 28 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Đối chiếu, so sánh lời thơ và lời bài hát (ca từ); nhận xét về sự tương đồng, khác biệt về phần lời.

Trả lời:

Bài thơ Lá đỏ của Nguyễn Đình Thi và bài hát Lá đỏ do nhạc sĩ Hoàng Hiệp phổ nhạc từ bài thơ này có sự tương đồng và khác biệt nhất định về phần lời. Dưới đây là sự đối chiếu và so sánh giữa lời thơ và ca từ bài hát:

1. Sự tương đồng

- Chung nội dung, cảm xúc: Cả bài thơ và bài hát đều mang đậm chất sử thi, thể hiện lòng tự hào dân tộc, tinh thần chiến đấu quả cảm của những người lính trong kháng chiến chống Mỹ.

- Hình tượng trung tâm: Hình ảnh "lá đỏ" xuất hiện trong cả hai tác phẩm, biểu trưng cho sự hy sinh, khí phách anh hùng và tình yêu đất nước.

- Chất trữ tình, hào hùng: Cả hai đều có giọng điệu trữ tình nhưng không kém phần mạnh mẽ, thể hiện sự lạc quan và ý chí kiên cường của người lính.

2. Sự khác biệt

- Về kết cấu và độ dài:

+ Bài thơ Lá đỏ gồm nhiều khổ thơ, mang tính tự sự và biểu cảm rõ rệt.

+ Bài hát Lá đỏ đã được nhạc sĩ Hoàng Hiệp chọn lọc một số đoạn thơ tiêu biểu để phổ nhạc, nên lời ca ngắn gọn hơn, phù hợp với giai điệu âm nhạc.

- Về cách thể hiện hình ảnh:

+ Trong bài thơ, hình ảnh lá đỏ được xây dựng như một biểu tượng xuyên suốt, gắn với cảm xúc và suy ngẫm sâu sắc.

+ Trong bài hát, hình ảnh này được thể hiện cô đọng hơn, kết hợp với âm nhạc để tạo sự lôi cuốn, mạnh mẽ hơn.

- Sự điều chỉnh về ngôn từ:

+ Một số câu thơ được giữ nguyên khi đưa vào bài hát, nhưng cũng có những câu được biến đổi để phù hợp với nhạc tính.

+ Nhạc sĩ Hoàng Hiệp có thể đã điều chỉnh nhịp điệu hoặc thêm bớt một số từ để bài hát dễ hát, dễ nhớ hơn.

* Nhận xét chung:

Bài thơ Lá đỏ mang tính tự sự và sâu lắng, còn bài hát Lá đỏ lại giàu tính nhạc, hào hùng và lôi cuốn hơn nhờ giai điệu và cách nhấn nhá ca từ. Sự chuyển thể từ thơ sang nhạc đã giúp bài thơ trở nên phổ biến và gần gũi hơn với công chúng, đồng thời vẫn giữ được tinh thần và ý nghĩa nguyên bản của tác phẩm.

Câu hỏi 2 (trang 28 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Đối chiếu văn bản bài thơ khi đọc diễn cảm với giọng hát của một nghệ sĩ (chẳng hạn Quốc Hương, Quang Thọ) khi bài hát được hát lên; so sánh, chỉ ra một số điểm khác biệt trong cách biểu đạt nội dung, cảm xúc của hai tác phẩm.

Trả lời:

1. Sự tương đồng

- Chung thông điệp và cảm xúc chủ đạo: Cả hai phiên bản đều thể hiện tinh thần hào hùng, lãng mạn cách mạng, ca ngợi những người lính và những hy sinh cao cả của họ.

- Hình ảnh chủ đạo: Hình tượng lá đỏ xuất hiện xuyên suốt như một biểu tượng của lòng yêu nước, khí phách anh hùng, và sự chuyển giao thế hệ trong chiến tranh.

- Chất trữ tình và sử thi: Cả bài thơ và bài hát đều mang hơi thở sử thi nhưng vẫn đậm chất trữ tình, gần gũi với người nghe, người đọc.

2. Sự khác biệt trong cách biểu đạt nội dung và cảm xúc

Khía cạnh	Bài thơ khi đọc diễn cảm	Bài hát khi được hát lên (Quốc Hương, Quang Thọ thể hiện)
Nhịp điệu, tiết tấu	Nhịp điệu chậm rãi, lắng đọng, có sự ngắt nghỉ theo cảm xúc của người đọc.	Nhịp điệu có sự thay đổi theo giai điệu bài hát, lúc hùng tráng, lúc sâu lắng, tạo cao trào mạnh mẽ hơn.
Cách thể hiện cảm xúc	Người đọc có thể nhấn nhá tùy theo phong cách cá nhân, tập trung vào chiều sâu nội tâm.	Ca sĩ dùng giọng hát để truyền tải cảm xúc, kết hợp với âm nhạc để tạo hiệu ứng mạnh mẽ, dễ gây xúc động.
Sự nhấn mạnh nội dung	Dựa vào giọng điệu đọc để làm nổi bật từng ý thơ, có thể mang tính suy tư, hoài niệm.	Âm nhạc hỗ trợ nhấn mạnh những đoạn cao trào, giúp cảm xúc bùng nổ hơn.
Tính phổ biến	Khi đọc thơ, người nghe cần chú tâm vào ngôn ngữ, dễ phù hợp với không gian yên tĩnh, chiêm nghiệm.	Khi hát, bài thơ trở nên dễ tiếp cận với công chúng hơn, dễ nhớ và dễ tạo ấn tượng mạnh hơn.

3. So sánh cụ thể với giọng hát Quốc Hương, Quang Thọ

- Ca sĩ Quốc Hương: Giọng hát ấm áp, trữ tình, truyền cảm, giúp bài hát có chiều sâu xúc cảm, đặc biệt là sự thiết tha của người lính trong chiến tranh.

- Ca sĩ Quang Thọ: Giọng hát mạnh mẽ, hùng tráng, giúp bài hát mang đậm chất sử thi, thể hiện tinh thần chiến đấu kiên cường.

4. Nhận xét chung

- Khi đọc diễn cảm, bài thơ Lá đỏ thiên về chiều sâu suy tưởng, giúp người nghe cảm nhận từng câu chữ một cách tinh tế.

- Khi trở thành bài hát, Lá đỏ trở nên dễ lan tỏa hơn, có sức sống mãnh liệt hơn nhờ sự kết hợp giữa ca từ và giai điệu.

- Việc phổ nhạc không làm mất đi chất thơ mà còn giúp nâng tầm bài thơ, biến nó thành một tác phẩm nghệ thuật đa tầng ý nghĩa.

* Kết luận: Cả hai hình thức đều có giá trị riêng, nhưng bài hát có lợi thế trong việc truyền tải cảm xúc mạnh mẽ và tiếp cận đông đảo công chúng hơn.

Trường hợp 2: Bức tranh Gióng (tranh Đông Hồ) và truyền thuyết Thánh Gióng

Thực hiện các yêu cầu sau:

Câu hỏi 1 (trang 28 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): So sánh trích đoạn truyền thuyết Thánh Gióng (cột [A]) và tranh Gióng (cột [B]), chỉ ra một số điểm tương đồng, khác biệt trong cách biểu đạt nội dung giữa đoạn trích và bức tranh. Giải thích nguyên nhân của sự tương đồng và khác biệt đó.

Trả lời:

1. Điểm tương đồng

- Cùng nội dung phản ánh: Cả đoạn trích và tranh đều thể hiện hình ảnh Thánh Gióng – vị anh hùng huyền thoại của dân tộc, người đã đánh đuổi giặc Ân để bảo vệ đất nước.

- Biểu tượng sức mạnh: Cả hai đều nhấn mạnh đến sức mạnh phi thường của Thánh Gióng, thể hiện qua hình ảnh cưỡi ngựa sắt, vươn mình lớn nhanh để đánh giặc.

- Tinh thần yêu nước: Cả hai tác phẩm đều đề cao tinh thần chống giặc ngoại xâm và lòng yêu nước của nhân dân ta.

2. Điểm khác biệt

Tiêu chí	Trích đoạn truyền thuyết Thánh Gióng (cột A)	Tranh Đông Hồ Gióng (cột B)
Hình thức biểu đạt	Văn học (truyền thuyết, lời kể)	Nghệ thuật hội họa (tranh khắc gỗ)
Chi tiết mô tả	Kể chi tiết về hành trình từ lúc sinh ra, lớn lên, đánh giặc và bay về trời	Chọn khoảnh khắc đặc trưng: Gióng cưỡi ngựa, một tay cầm roi sắt, một tay vẫy chào (hoặc nhổ tre đánh giặc)
Màu sắc, đường nét	Không có màu sắc cụ thể, chỉ mô tả bằng ngôn ngữ	Màu sắc rực rỡ (vàng, đỏ, xanh), đường nét đơn giản nhưng sinh động
Cách thể hiện ý nghĩa	Thông qua cốt truyện, sự kiện	Sử dụng hình ảnh ước lệ, mang tính biểu tượng

 

3. Giải thích nguyên nhân của sự tương đồng và khác biệt

- Tương đồng: Cả hai tác phẩm đều dựa trên cùng một cốt truyện truyền thuyết, phản ánh tinh thần dân tộc và tôn vinh Thánh Gióng.

- Khác biệt: Do đặc trưng của từng loại hình nghệ thuật:

+ Truyền thuyết sử dụng ngôn ngữ kể chuyện, giúp người đọc hình dung chi tiết về nhân vật và sự kiện.

+ Tranh Đông Hồ mang phong cách dân gian, sử dụng hình ảnh và màu sắc để truyền tải nội dung một cách cô đọng, trực quan, phù hợp với nghệ thuật khắc gỗ truyền thống.

Như vậy, dù thể hiện bằng hai hình thức khác nhau, cả hai đều góp phần lưu giữ và tôn vinh hình tượng Thánh Gióng trong văn hóa dân gian Việt Nam.

Câu hỏi 2 (trang 28 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Từ hai trường hợp trên đây (chuyển thể bài thơ thành bài hát và chuyển thể hình tượng trong tác phẩm văn học thành hình tượng hội hoạ trong tranh vẽ), hãy nêu cách hiểu về tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học.

Trả lời:

- Tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học là những sáng tạo nghệ thuật dựa trên nội dung, hình tượng hoặc tư tưởng của một tác phẩm văn học gốc nhưng được thể hiện qua một loại hình nghệ thuật khác, như âm nhạc, hội họa, điện ảnh, sân khấu,...

- Đặc điểm của tác phẩm chuyển thể từ văn học:

+ Giữ lại giá trị cốt lõi: Dù thể hiện bằng hình thức khác, tác phẩm chuyển thể vẫn phản ánh tinh thần, nội dung chính hoặc thông điệp của tác phẩm gốc.

+ Biến đổi để phù hợp với loại hình nghệ thuật mới: Mỗi loại hình có đặc trưng riêng (ngôn ngữ trong văn học, hình ảnh trong hội họa, âm thanh trong âm nhạc...), nên tác phẩm chuyển thể sẽ có sự sáng tạo để phù hợp với cách biểu đạt mới.

+ Có tính sáng tạo: Người nghệ sĩ khi chuyển thể không chỉ sao chép nguyên bản mà còn thể hiện góc nhìn, cảm nhận cá nhân thông qua kỹ thuật nghệ thuật đặc trưng của mình.

- Ví dụ từ hai trường hợp đã phân tích:

+ Chuyển thể bài thơ thành bài hát: Nhạc sĩ dùng giai điệu, nhịp điệu, cảm xúc âm nhạc để truyền tải tinh thần bài thơ, giúp tác phẩm gần gũi hơn với công chúng qua hình thức ca hát.

+ Chuyển thể hình tượng văn học thành tranh vẽ: Họa sĩ sử dụng hình ảnh, màu sắc, bố cục để thể hiện nội dung, biến câu chuyện văn học thành một tác phẩm trực quan sinh động, giúp người xem cảm nhận câu chuyện bằng thị giác.

- Ý nghĩa của tác phẩm chuyển thể:

+ Giúp tác phẩm văn học tiếp cận với nhiều đối tượng hơn thông qua các loại hình nghệ thuật khác nhau.

+ Làm phong phú thêm nền nghệ thuật và khẳng định giá trị bền vững của tác phẩm văn học gốc.

+ Thể hiện sự sáng tạo và đóng góp của nghệ sĩ vào quá trình tiếp nhận, diễn giải văn học qua góc nhìn mới.

Tóm lại, tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học là một hình thức sáng tạo mang tính kế thừa và phát triển, giúp văn học tiếp tục sống động trong đời sống văn hóa, nghệ thuật.

Câu hỏi 3 (trang 28 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời):  Tìm hiểu, so sánh chi tiết và sâu hơn trường hợp tác phẩm ca khúc chuyển thể từ tác phẩm thơ. Sử dụng một số hiểu biết về âm nhạc để giải thích cách nhạc sĩ Hoàng Hiệp sử dụng ngôn ngữ âm nhạc để tạo nên âm điệu vừa khoẻ khoắn, hào hùng vừa trữ tình, tha thiết khi chuyển thể (phổ nhạc) bài thơ Lá đỏ thành bài hát Lá đỏ như thế nào.

Trả lời:

1. Giới thiệu chung

- Bài thơ "Lá đỏ" của Nguyễn Đình Thi là một tác phẩm nổi bật viết về tinh thần chiến đấu và tình yêu đất nước trong kháng chiến.

- Ca khúc "Lá đỏ" do nhạc sĩ Hoàng Hiệp phổ nhạc từ bài thơ này, trở thành một bài hát có giai điệu hào hùng nhưng cũng rất trữ tình, thể hiện rõ khí thế cách mạng cũng như cảm xúc sâu lắng của những người lính.

2. So sánh bài thơ "Lá đỏ" và bài hát "Lá đỏ"

Tiêu chí	Bài thơ "Lá đỏ" (Nguyễn Đình Thi)	Ca khúc "Lá đỏ" (Hoàng Hiệp)
Thể loại	Thơ tự do, giàu hình ảnh và cảm xúc	Ca khúc cách mạng, phổ thơ nhưng có sáng tạo trong nhạc tính
Nội dung	Ca ngợi tinh thần chiến đấu, hình tượng người lính và quê hương	Giữ nguyên nội dung bài thơ nhưng nhấn mạnh cảm xúc qua giai điệu
Cách biểu đạt	Sử dụng ngôn ngữ thơ, hình ảnh giàu tính biểu tượng	Sử dụng ngôn ngữ âm nhạc để diễn đạt cảm xúc, kết hợp với ca từ giàu chất thơ

3. Cách nhạc sĩ Hoàng Hiệp sử dụng ngôn ngữ âm nhạc để tạo âm điệu hào hùng mà trữ tình

- Nhạc sĩ Hoàng Hiệp đã rất tài tình trong việc phổ nhạc cho bài thơ "Lá đỏ", sử dụng các yếu tố âm nhạc để thể hiện hai sắc thái chủ đạo: sự hào hùng, mạnh mẽ của người lính và sự trữ tình, sâu lắng của tình yêu quê hương, đất nước.

a) Giai điệu

- Nhịp điệu và tiết tấu linh hoạt: Giai điệu bài hát không quá nhanh nhưng mang âm hưởng hành khúc, tạo cảm giác mạnh mẽ, thúc giục.

- Sự kết hợp giữa các đoạn nhạc:

+ Đoạn đầu thường mang tính chất kể chuyện, trầm lắng, giúp người nghe cảm nhận rõ lời thơ.

+ Đến điệp khúc, giai điệu trở nên mạnh mẽ hơn, thể hiện khí thế hào hùng.

+ Có sự thay đổi tông điệu, giúp bài hát có cảm giác kịch tính và không bị đơn điệu.

b) Hòa âm và phối khí

- Nhạc sĩ sử dụng những hợp âm trưởng để tạo cảm giác phấn khởi, hào hùng, kết hợp với các hợp âm thứ để thể hiện sự lắng đọng, trữ tình.

- Dàn nhạc sử dụng nhiều nhạc cụ đồng và bộ gõ (trống, kèn), tạo ra sự mạnh mẽ, giống như một bài ca hành khúc.

- Có sự kết hợp với dàn hợp xướng hoặc bè phụ để tạo không khí hùng tráng.

c) Nhấn mạnh tính trữ tình

- Dù có yếu tố hào hùng, bài hát vẫn mang nét trữ tình nhờ vào cách luyến láy giai điệu mềm mại, giúp thể hiện sự sâu lắng của cảm xúc.

- Một số nốt ngân dài trong bài hát tạo cảm giác bay bổng, phù hợp với hình ảnh thơ mộng trong bài thơ gốc.

4. Kết luận

Nhạc sĩ Hoàng Hiệp đã thành công trong việc chuyển thể bài thơ "Lá đỏ" thành ca khúc, giữ được tinh thần nguyên bản nhưng đồng thời làm phong phú thêm bằng ngôn ngữ âm nhạc. Ông đã khéo léo kết hợp giữa nhạc điệu hành khúc và giai điệu trữ tình, giúp bài hát vừa có khí thế mạnh mẽ, hào hùng, vừa có sự sâu lắng, da diết của tình yêu quê hương, đất nước. Đây là một ví dụ tiêu biểu về việc chuyển thể thơ thành nhạc, nâng cao giá trị nghệ thuật của cả hai loại hình.

Câu hỏi 4 (trang 28 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời):  Xem kī các bức tranh Gióng phía dưới: tranh Đông Hồ (1a), (1b), (1c), tranh bột màu và tranh sơn mài của hoạ sĩ Nguyễn Tư Nghiêm (1d), (1e). Chỉ ra một số điểm tương đồng và / khác biệt giữa các bức tranh (tuỳ chọn). Giải thích vì sao cùng chuyển thể hình tượng từ truyền thuyết Thánh Gióng mà các bức tranh lại khác nhau như vậy.

Chuyển thể (hay cải biên) từ văn học là sáng tạo thêm, sáng tạo lại; nhờ đó, tác phẩm văn chương được chuyển thể có thêm cuộc sống mới. Qua chuyển thể, hình tượng và thế giới nghệ thuật biểu đạt bằng ngôn từ văn chương được chắp thêm những đôi cánh mới: hoặc là đôi cánh giai điệu và âm sắc của nghệ thuật âm nhạc; hoặc là đôi cánh đường nét, màu sắc hình khối của nghệ thuật hội hoạ, điêu khắc; hoặc là đôi cánh của các khuôn hình hoạt động và diễn xuất của diễn viên nghệ thuật.

Trả lời:

1. Điểm tương đồng

- Cùng lấy cảm hứng từ truyền thuyết Thánh Gióng: Tất cả các bức tranh đều thể hiện hình tượng Thánh Gióng – người anh hùng dân tộc cưỡi ngựa sắt đánh giặc và bay về trời.

- Biểu tượng sức mạnh và tinh thần yêu nước: Hình ảnh Gióng cưỡi ngựa thể hiện ý chí quật cường của dân tộc.

- Dấu ấn nghệ thuật dân gian: Các tác phẩm đều có lối biểu đạt cô đọng, mang đậm tính biểu tượng, chứ không đi sâu vào mô tả chi tiết hiện thực.

2. Điểm khác biệt giữa các bức tranh

Tiêu chí	Tranh Đông Hồ (1a, 1b, 1c)	Tranh bột màu, tranh sơn mài của Nguyễn Tư Nghiêm (1d, 1e)
Chất liệu	Tranh khắc gỗ dân gian	Bột màu, sơn mài
Phong cách nghệ thuật	Dân gian, mộc mạc, đơn giản, dễ hiểu	Hiện đại, sáng tạo, có tính trừu tượng
Màu sắc	Sử dụng màu sắc tươi sáng, thường có màu đỏ, xanh lá, vàng	Màu sắc đa dạng hơn, có độ sâu và sắc thái phức tạp hơn
Bố cục	Cân đối, đơn giản, mang tính biểu tượng cao	Phức tạp hơn, có cảm giác chuyển động, nhấn mạnh sự mạnh mẽ và thần thoại
Hình ảnh Gióng	Được vẽ với đường nét mềm mại, gọn gàng, có vẻ trầm tĩnh	Được cách điệu theo phong cách hiện đại, đôi khi trừu tượng, thể hiện sự mạnh mẽ và khí thế bùng nổ

 

3. Giải thích sự khác nhau

- Do phong cách nghệ thuật khác nhau:

+ Tranh Đông Hồ thuộc dòng tranh dân gian, sử dụng ngôn ngữ hình ảnh đơn giản, rõ ràng, gần gũi với công chúng.

+ Tranh của Nguyễn Tư Nghiêm mang phong cách hiện đại, sáng tạo hơn về hình khối, màu sắc và cách điệu hình tượng, phù hợp với tư duy mỹ thuật mới.

- Do chất liệu và kỹ thuật vẽ khác nhau:

+ Tranh dân gian Đông Hồ dùng kỹ thuật in khắc gỗ, màu sắc tươi sáng, nét vẽ rõ ràng, bố cục đơn giản để phục vụ nhu cầu trang trí dân gian.

+ Tranh sơn mài và tranh bột màu của Nguyễn Tư Nghiêm có sự tìm tòi về độ sâu, độ chuyển sắc, và sự chuyển động trong bố cục, giúp hình tượng Gióng trở nên mạnh mẽ, huyền thoại hơn.

- Do góc nhìn nghệ thuật khác nhau:

+ Tranh Đông Hồ hướng đến việc giữ gìn tinh thần truyền thống, thể hiện câu chuyện một cách trực quan, dễ hiểu.

+ Nguyễn Tư Nghiêm lại mang đến cái nhìn mới mẻ, hiện đại hơn về Gióng, khai thác những yếu tố mang tính biểu tượng và khái quát cao hơn.

4. Ý nghĩa của việc chuyển thể hình tượng Gióng qua các loại hình hội họa

- Sự khác biệt giữa các bức tranh cho thấy rằng việc chuyển thể từ văn học sang hội họa không chỉ là việc tái hiện câu chuyện bằng hình ảnh, mà còn là sự sáng tạo và diễn giải lại tác phẩm gốc theo góc nhìn nghệ thuật riêng.

+ Nhờ có hội họa, hình tượng Gióng không chỉ sống trong câu chữ mà còn trở nên sinh động qua màu sắc, đường nét.

+ Sự khác biệt giữa tranh dân gian và tranh hiện đại cũng phản ánh sự tiếp nối và phát triển của nghệ thuật, giúp truyền thuyết Gióng có đời sống phong phú hơn trong nền văn hóa Việt Nam.

* Kết luận: Việc chuyển thể hình tượng Thánh Gióng vào các bức tranh cho thấy mỗi loại hình nghệ thuật có cách thể hiện riêng, giúp nhân vật này không ngừng được tái hiện và lan tỏa theo thời gian, giữ vững vị trí trong tâm thức dân tộc.

 

II. Tính sáng tạo trong việc chuyển thể tác phẩm văn học thành tác phẩm nghệ thuật

Tìm hiểu điều này cũng là để trả lò̀i câu hỏi thứ hai: Vì sao từ một tác phẩm văn học có thể chuyển thể thành nhiều tác phẩm nghệ thuật với nhiều mức độ, xu hướng sáng tạo khác nhau?

Câu hỏi 1 (trang 35 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Ngôn ngữ trong tác phẩm văn học có đặc điểm gì và các đặc điểm đó có quan hệ với nhau như thế nào?

Trả lời:

Đặc điểm của ngôn ngữ trong tác phẩm văn học là sức truyền cảm, tính đa nghĩa và tính hình ảnh. Các đặc điểm trên không tồn tại độc lập mà có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, cùng nhau tạo nên sự hoàn chỉnh và sức hấp dẫn của tác phẩm văn học. Nhờ sự kết hợp và tương tác giữa các đặc điểm này, ngôn ngữ văn học trở nên phong phú, sâu sắc và đa dạng, giúp tác giả truyền tải những thông điệp phức tạp và tinh tế đến người đọc.

Câu hỏi 2 (trang 36 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Theo bạn, việc chuyển thể tác phẩm nghệ thuật từ văn học có đòi hỏi sự gắn bó chặt chẽ giữa "sự hình thành các ý tưởng" và việc "thể hiện chúng bằng ngôn ngữ" hay không? Vì sao?

Trả lời:

Việc chuyển thể tác phẩm nghệ thuật từ văn học đòi hỏi sự gắn bó chặt chẽ giữa "sự hình thành các ý tưởng" và việc "thể hiện chúng bằng ngôn ngữ". Vì Tác phẩm văn học thường chứa đựng những ý tưởng, thông điệp, và cảm xúc sâu sắc mà tác giả muốn truyền tải. Việc chuyển thể yêu cầu người chuyển thể phải hiểu và nắm bắt được những ý tưởng cốt lõi này để không làm mất đi giá trị ban đầu của tác phẩm.

Câu hỏi 3 (trang 36 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Từ nhận định: "Những sáng tác văn học bao giờ cũng đòi hỏi có người đọc, và cho đến khi tác phẩm được công bố, được nhiều người tiếp nhận thì quá trình sáng tạo mới được xem là hoàn tất, đầy đủ", bạn có suy nghĩ gì về vai trò của người đọc nói chung, trong đó có người đọc là (các) tác giả chuyển thể tác phẩm nghệ thuật từ văn học?

Trả lời:

Nhận định này nhấn mạnh vai trò quan trọng của người đọc trong quá trình hoàn tất và làm phong phú thêm một tác phẩm văn học. Điều này mở ra nhiều suy nghĩ về vai trò của người đọc, đặc biệt là người đọc đóng vai trò tác giả chuyển thể tác phẩm nghệ thuật từ văn học. Người đọc có vai trò không thể thiếu trong quá trình hoàn thiện và làm phong phú thêm tác phẩm văn học. Khi người đọc là tác giả chuyển thể, vai trò này càng trở nên quan trọng hơn, vì họ phải đảm bảo sự kết nối chặt chẽ giữa ý tưởng ban đầu và việc thể hiện chúng qua một hình thức nghệ thuật mới. Điều này không chỉ giữ gìn giá trị của tác phẩm gốc mà còn mở rộng và làm mới tác phẩm, tạo ra những trải nghiệm phong phú cho khán giả.

Mỗi tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học là một tác phẩm khác, là tiếng nói của chủ thể tác giả khác, bằng chất liệu, ngôn ngữ nghệ thuật khác; đều là kết tinh của một quá trình sáng tạo theo quy luật, nguyên tắc của lĩnh vực, thể loại mới để sống đời sống của chính nó. Đó cũng chính là những đặc điểm hay sự thay đổi mang tính quy luật của tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học.

Tác phẩm văn học có nhiều tầng nghĩa, nhiều "khoảng trống" nên thường có nhiều không gian cho người đọc đồng sáng tạo khi tiếp nhận tác phåm. Đến với tác phẩm văn học, mỗi người có cách đọc riêng. Theo cách đọc tác phẩm và tài năng chuyên môn riêng của mình, người nghệ sĩ tìm thấy ở tác phẩm văn học tiềm năng cải biên, chuyển thể thành tác phẩm thuộc loại hình nghệ thuật mới.

Cùng một tác phẩm văn học có thể có nhiều tác phẩm nghệ thuật chuyển thể; cơ hội sáng tạo, đồng sáng tạo dành cho nghệ sĩ là rất nhiều và rất đa dạng.

III. Mục đích, yêu cầu của việc tìm hiểu, giới thiệu tác phẩm nghệ thuật được chuyển thể từ văn học

Nhóm câu hỏi thứ ba cần trả lời ở mục này là: Mục đích chính của việc tìm hiểu, giới thiệu tác phẩm nghệ thuật chuyến thể từ văn học là gì? Cần xem xét tác phẩm nghệ thuật chuyển thể trong tương quan như thế nào vón tác phẩm văn học được chuyển thể?

Câu hỏi 1 (trang 39 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Bạn hiểu thế nào là "ngôn từ trong phim truyện"? Vì sao có hiện tượng "ngôn từ xuất hiện ngày càng nhiều trong phim truyện"? Điều đó giúp bạn rút ra kết luận gì về mối quan hệ giữa văn học và nghệ thuật điện ảnh?

Trả lời:

"Ngôn từ trong phim chuyện" ám chỉ các lời thoại của nhân vật, các lời dẫn chuyện, cũng như các chữ viết xuất hiện trên màn hình (chẳng hạn như tựa đề, phụ đề, hoặc các đoạn văn bản quan trọng). Ngôn từ là một trong những phương tiện chính để truyền tải nội dung, thông điệp và cảm xúc trong phim truyện.

Hiện tượng “ngôn từ xuất hiện ngày càng nhiều trong phim truyện” là vì nhiều phim hiện đại có cốt truyện phức tạp và đa tầng, đòi hỏi sự giải thích và truyền đạt thông qua ngôn từ để người xem có thể theo dõi và hiểu được. Nhiều phim được chuyển thể từ tác phẩm văn học, nơi mà ngôn từ đóng vai trò trung tâm. Việc duy trì và tăng cường ngôn từ trong phim giúp bảo tồn và truyền tải tinh thần của tác phẩm gốc.

Kết luận: Văn học và điện ảnh có mối quan hệ tương hỗ mạnh mẽ. Nhiều tác phẩm văn học đã được chuyển thể thành phim, và ngược lại, các phim truyện có thể kích thích sự quan tâm đến các tác phẩm văn học. Sự xuất hiện của ngôn từ trong phim truyện là minh chứng rõ ràng cho sự ảnh hưởng của văn học đối với điện ảnh. Ngôn từ đóng vai trò như một cầu nối quan trọng giữa hai loại hình nghệ thuật này. Trong khi văn học chủ yếu sử dụng ngôn từ để truyền tải nội dung, thì điện ảnh kết hợp giữa hình ảnh, âm thanh và ngôn từ để tạo ra một trải nghiệm toàn diện. Sự tăng cường ngôn từ trong phim giúp giữ lại và truyền tải những giá trị văn học trong một hình thức nghệ thuật khác.

Câu hỏi 2 (trang 40 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Dựa vào bài viết, phân biệt "chuyển thể trung thành" và "chuyển thể tự do". Theo tác giả bài viết, trong trường hợp nào thì cần dùng thuật ngữ "cải biên" thay cho thuật ngữ "chuyển thể"?

Trả lời:

Phân biệt:

+ Chuyển thể trung thành: nhà biên kịch bám sát đường dây câu chuyện, tôn trọng cấu trúc thậm chí cả hình thức của tác phẩm văn học gốc.

+ Chuyển thể tự do: nhà biên kịch lựa chọn trong tác phẩm gốc những yếu tố thích hợp theo cách nhìn của mình, hoặc theo ý muốn của nhà sản xuất để đưa lên phim. 

- Theo tác giả bài viết, trường hợp cần dùng thuật ngữ “cải biên” thay cho thuật ngữ “chuyển thể là những bộ phim dựa trên những câu chuyện có thật về đời sống hoặc lấy ý tưởng từ những tác phẩm nghệ thuật khác như hội họa, điêu khắc.

Câu hỏi 3 (trang 40 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời):  Tìm hiểu về bức danh họa Mô-na Li-sa của Lê-ô-na-đô đờ Vanh-xi và cho biết bạn có đồng tình với ý kiến của tác giả bài viết, rằng: "... bức họa vẽ một người phụ nữ với nụ cười mỉm nhưng không có ngôn từ nào có thể miêu tả được đầy đủ ý nghĩa những điều mà bức hoạ này gợi ra"? Vì sao?

Trả lời:

Tôi đồng tình với ý kiến rằng không có ngôn từ nào có thể miêu tả đầy đủ ý nghĩa của những điều mà bức "Mona Lisa" gợi ra. Vì nghệ thuật thị giác như hội họa có sức mạnh truyền tải những cảm xúc, ý tưởng và thông điệp mà ngôn từ khó có thể diễn đạt đầy đủ. Bức "Mona Lisa" của Leonardo da Vinci là một minh chứng tuyệt vời cho sự phức tạp và huyền bí mà nghệ thuật có thể mang lại, vượt ra ngoài giới hạn của ngôn từ.

Câu hỏi 4 (trang 40 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Bạn có suy nghĩ gì khi tác giả bài viết cho rằng: Nghiên cứu chuyển thể tác phẩm nghệ thuật từ văn học phải "nhằm giúp cho độc giả và khán giả nhận thấy được những nét riêng biệt trong từng loại hình cũng như sự tác động qua lại lẫn nhau giữa hai loại hình này"?

Trả lời:

Ý kiến cho rằng nghiên cứu chuyển thể tác phẩm nghệ thuật từ văn học cần "nhằm giúp cho độc giả và khán giả nhận thấy được những nét riêng biệt trong từng loại hình cũng như sự tác động qua lại lẫn nhau giữa hai loại hình này" là một quan điểm rất hợp lý và quan trọng. Nó không chỉ giúp độc giả và khán giả nhận thấy được những nét riêng biệt trong từng loại hình mà còn cho thấy sự tác động qua lại lẫn nhau giữa văn học và điện ảnh. Sự hiểu biết sâu sắc này giúp nâng cao trải nghiệm nghệ thuật và khuyến khích sự sáng tạo trong cả hai lĩnh vực.

Hoạt động chuyển thể được hiểu như một dạng thức cải biên, là "một quá trình cụ thể liên quan tới việc chuyển đổi tác phẩm từ một loại hình nào đó thành loại hình khác, chẳng hạn chuyển đổi tiểu thuyết thành phim, kịch thành nhạc, kịch hoá văn xuôi tự sự và văn xuôi tiểu thuyết, hoặc những chuyển đổi ngược của việc làm phim thành văn xuôi".

Tác phẩm nghệ thuật chuyển thể là kết quả của hoạt động chuyển thể. Sau quá trình chuyển thể, (các) tác giả chuyển thể có quyền đứng tên và là chủ sở hữu tác phẩm nghệ thuật cùng với tác giả văn học.

Tìm hiểu, giới thiệu việc chuyển thể tác phẩm nghệ thuật từ văn học phải "nhằm giúp cho độc giả và khán giả nhận thấy được những nét riêng biệt trong từng loại hình cũng như sự tác động qua lại lẫn nhau giữa hai loại hình này".

IV. Thực hành

Bài tập 1 (trang 40 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): Kẻ bảng dưới đây vào vở và nêu ví dụ về tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học mà bạn tìm hiểu/ sưu tầm được:

Trả lời:

Lĩnh vực nghệ thuật/ thể loại	Tên tác phẩm nghệ thuật – tác giả	Tên tác phẩm văn học/ thể loại/ tác giả	Ghi chú
Âm nhạc (ca khúc)	“Wuthering Heights” – Kate Bush	"Wuthering Heights" - Tiểu thuyết - Emily Brontë	Ca khúc dựa trên tiểu thuyết cùng tên
Hội họa (tranh vẽ)	"Ophelia" - John Everett Millais	"Hamlet" - Vở kịch - William Shakespeare	Tranh vẽ cảnh Ophelia trong vở kịch Hamlet
Điện ảnh (phim truyện)	"The Lord of the Rings" - Peter Jackson	"The Lord of the Rings" - Tiểu thuyết - J.R.R. Tolkien	Bộ phim chuyển thể nổi tiếng từ tiểu thuyết
Sân khấu (chèo, tuồng, cải lương, kịch nói)	"Romeo và Juliet" - Đoàn kịch Nhà hát Tuổi Trẻ	"Romeo and Juliet" - Vở kịch - William Shakespeare	Vở kịch được chuyển thể và trình diễn tại Việt Nam
Lĩnh vực/loại hình nghệ thuật khác	"The Lion King" - Broadway Musical	"Hamlet" - Vở kịch - William Shakespeare	Vở nhạc kịch Broadway lấy cảm hứng từ Hamlet

 

Bài tập 2 (trang 41 sách Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 – Chân trời): So sánh một bài hát chuyển thể từ thơ với tác phẩm thơ hoặc so sánh một bộ phim chuyển thể từ truyện với tác phẩm truyện (có thể chọn một trong các trường hợp nêu ở Bài tập 1). Chỉ ra:

a. Điểm tương đồng rõ nhất về chủ đề / cảm hứng giữa hai tác phẩm.

b. Một số điểm khác biệt có tính sáng tạo đáng ghi nhận của tác phẩm nghệ thuật chuyển thể so với tác phẩm văn học được chuyển thể.

Trả lời:

a. Điểm tương đồng rõ nhất về chủ đề/cảm hứng giữa hai tác phẩm

 Chủ đề chung:

- Cuộc chiến giữa thiện và ác: Cả bộ tiểu thuyết và bộ phim đều xoay quanh cuộc chiến giữa các lực lượng thiện và ác, với Sauron là hiện thân của cái ác và các nhân vật như Frodo, Aragorn, Gandalf đại diện cho cái thiện.

- Tình bạn và lòng dũng cảm: Một trong những chủ đề quan trọng nhất trong cả hai tác phẩm là tình bạn bền chặt và lòng dũng cảm của các nhân vật chính. Hành trình của Frodo và Sam để tiêu hủy chiếc nhẫn là minh chứng cho tình bạn và sự hy sinh.

- Hy vọng và sự kiên trì: Cả hai tác phẩm đều truyền tải thông điệp về hy vọng và sự kiên trì trong những thời điểm khó khăn nhất. Dù đối mặt với vô vàn thử thách, các nhân vật chính vẫn kiên định với mục tiêu của mình.

Cảm hứng:

- Thế giới tưởng tượng phong phú: Cả bộ tiểu thuyết và bộ phim đều tạo ra một thế giới tưởng tượng phong phú với các loài sinh vật huyền bí, các vùng đất kỳ lạ và các cuộc phiêu lưu kỳ thú.

- Sử thi và thần thoại: Cảm hứng từ các câu chuyện sử thi và thần thoại cũng là điểm chung giữa hai tác phẩm, với những trận chiến lớn, những anh hùng vĩ đại và những sứ mệnh cao cả.

b. Một số điểm khác biệt có tính sáng tạo đáng ghi nhận của tác phẩm nghệ thuật chuyển thể so với tác phẩm văn học được chuyển thể

- Tính hình ảnh và âm thanh:

- Bộ phim: Sử dụng kỹ xảo điện ảnh đỉnh cao, âm nhạc hùng tráng của Howard Shore, và diễn xuất xuất sắc để tạo ra một trải nghiệm trực quan và sinh động. Những cảnh chiến đấu, khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ và các sinh vật huyền bí được tái hiện một cách sống động.

- Tiểu thuyết: Sử dụng ngôn từ để tạo ra hình ảnh trong tâm trí người đọc. Sức mạnh của ngôn ngữ Tolkien không thể phủ nhận, nhưng sự tưởng tượng của mỗi người đọc sẽ khác nhau.

Sự tóm lược và thay đổi cốt truyện:

- Bộ phim: Để phù hợp với thời lượng, nhiều chi tiết phụ trong tiểu thuyết đã được lược bỏ hoặc thay đổi. Một số nhân vật và tình tiết phụ không xuất hiện trong phim (ví dụ: Tom Bombadil). Ngoài ra, một số sự kiện được sắp xếp lại để tạo sự kịch tính và liên kết tốt hơn trên màn ảnh.

- Tiểu thuyết: Có thể chi tiết hóa và mở rộng các sự kiện, nhân vật và bối cảnh một cách tỉ mỉ, giúp người đọc hiểu rõ hơn về thế giới và các mối quan hệ trong truyện.

Tính cách và phát triển nhân vật:

- Bộ phim: Một số nhân vật được phát triển theo hướng khác để phù hợp với ngôn ngữ điện ảnh. Ví dụ, nhân vật Arwen có vai trò nổi bật hơn trong phim so với trong sách, nhằm tăng cường yếu tố tình cảm và tạo ra sự kết nối tốt hơn với khán giả.

- Tiểu thuyết: Có thể dành nhiều thời gian và không gian hơn để phát triển sâu sắc tính cách và tâm lý của từng nhân vật. Ví dụ, mối quan hệ giữa Frodo và Sam được miêu tả chi tiết hơn trong sách.

Tham khảo các bài soạn Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 2: Tìm hiểu về một tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học hay khác:

• Chuyên đề Văn 12 Phần thứ hai: Yêu cầu và cách thức viết bài giới thiệu tác phẩm nghệ thuật được chuyển thể từ văn học

• Chuyên đề Văn 12 Phần thứ ba: Yêu cầu và cách thức thuyết trình giới thiệu tác phẩm nghệ thuật được chuyển thể từ văn học

Xem thêm các bài Soạn Chuyên đề học tập Ngữ văn 12 Chân trời sáng tạo hay, chi tiết khác:

• Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 1: Tập nghiên cứu và viết báo cáo về một vấn đề văn học hiện đại
• Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 2: Tìm hiểu về một tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học
• Chuyên đề Văn 12 Chuyên đề 3: Tìm hiểu phong cách sáng tác của một trường phái văn học: cổ điển, hiện thực hoặc lãng mạn

Xem thêm các tài liệu học tốt lớp 12 hay khác:

• Soạn Chuyên đề Văn 12 Kết nối tri thức
• Soạn Chuyên đề Văn 12 Chân trời sáng tạo
• Soạn Chuyên đề Văn 12 Cánh diều
• Giải lớp 12 Kết nối tri thức (các môn học)
• Giải lớp 12 Chân trời sáng tạo (các môn học)
• Giải lớp 12 Cánh diều (các môn học)

---